Mit i rzeczywistość
"Orfeusz w wężowej skórze" to jedna z ciekawszych pozycji amerykańskiej dramaturgii współczesnej, a jej autor Tennessee Williams (obok Artura Millera) należy do najwybitniejszych dramaturgów. W ub. sezonie ogromnym powodzeniem cieszyła się sztuka Williamsa "Tramwaj zwany pożądaniem". Obecnie, znów Teatr Stary, wystąpił z "Orfeuszem w wężowej skórze" (prapremiera odbyła się 6. V. 62) w przekładzie Andrzeja Nowickiego i Krystyny Tarnawskiej, z tekstem opracowanym przez Władysława Krzemieńskiego.
Nowojorska premiera "Orfeusza" odbyła się na wiosnę w 1.957 roku, kiedy pozycja Williamsa jako czołowego dramaturga była już ustalona. Williams bowiem zaczął pisać już jako chłopiec a jego pierwsza pełnospektaklowa sztuka "Battle of Angels" szokująca odwagą w okazywaniu problemów obyczajowych została wystawiona w 1940 r. Była zbyt szokująca i.... musiała szybko zejść z afisza.
Dopiero następna przeróbka dramatu została z powodzeniem wystawiona na Broadwayu. Potem przyszedł kolosalny sukces "Tramwaju" i dalsze premiery: w 1950 r. "Tatuowana róża", w 1955 r. "Kotka na gorącym dachu", w 1957 r. "Orfeusz w wężowej skórze" (trzecia wersja "Battle of Angels") i w 1959 r. "Słodki ptak młodości". W rozległym pisarstwie Williamsa są to czołowe pozycje, za które otrzymał cztery poważne nagrody literackie.
Pisarstwo Williamsa jest bardzo charakterystyczne. Akcja wszystkich dramatów toczy się na Południu, ich tłem są ludzkie namiętności obnażane w sposób psychoanalityczny, a bohaterami ludzie skomplikowani. Dlatego chyba w ujęciu scenicznym tak często realizm graniczący z naturalizmem przeplata się z poetycką symboliką. Tak było w "Tramwaju" i tak jest w "Orfeuszu". Sam tytuł sztuki powołujący się na postać mityczną, nawiązuje do symboliki. Orfeusz był królem-śpiewakiem. Jego pieśni i muzyka były czarodziejskie. Gdy jego ukochana żona Eurydyka ukąszona przez żmiję zmarła, Orfeusz całkowicie złamany, wziął swą lutnię i udał się do Hadesu, by odzyskać ukochaną. Hades zwrócił Orfeuszowi żonę i pozwolił zabrać ją na świat pod warunkiem, że w drodze powrotnej nie wolno mu będzie oglądać się poza siebie. Byli już blisko ziemi, kiedy Orfeusz spojrzał na kroczącą z tyłu żonę i w tym momencie utracił ją na zawsze. Nie otworzono przed nim bramy piekieł po raz drugi. Nieszczęsny Orfeusz błądził po górach Tracji pełen rozpaczy, aż razu pewnego spotkał orszak bachiczny, i rozszalałe Menady rozerwały jego ciało na strzępy.
W "Orfeuszu w wężowej skórze" trudno mówić o trawestacji, raczej o bardzo luźnym nawiązaniu do mitycznej postaci Orfeusza. Bohaterem sztuki jest Val Xavier, przystojny młody człowiek z gitarą, o poetyckiej wyobraźni, który przychodzi do "kraju dwóch rzek", by się ustatkować i rozpocząć skromną egzystencję człowieka pracującego. A więc zstąpił do "piekieł" nie w poszukiwaniu Eurydyki. Val symbolizuje raczej człowieka nie umiejącego przystosować się do systemu, z odmienną własną filozofią życiową," która w rezultacie doprowadziła do tego, że w 30 roku życia pozostał niczym, zerem. Musi więc zrezygnować ze swej "wyjątkowości" i włączyć się do normalnego, codziennego piekła jakim jest życie. Jego Eurydyką staje się podstarzała Lady Torrance, bardzo prozaiczna, posiadająca starego chorego męża, sklep obuwia i ciągoty do miłości. Żądze, namiętności, bezprawie - oto co otacza Vala. Albo się przystosuje do otoczenia albo... Val ciągle walczy o zachowanie w sobie jakiejś cząstki Orfeusza. Ale to nie jest możliwe. Fałszywie oskarżony o morderstwo zostaje zlynczowany.
Sztukę Williamsa "Orfeusz schodzi do piekła" (tak brzmi w tłumaczeniu rosyjskim) wystawił w ub. roku również Teatr im. Mossowietu. W recenzji zamieszczonej w czasopiśmie "Tieatr" tak oceniono wartość społeczną sztuki:
"...Jeśli chodzi o antyburżuazyjną wymowę - sztuka Tennessee Williamsa jest jednym z najwybitniejszych współczesnych utworów. Ujawniono w niej obyczajowe źródła faszyzmu: bezduszność egzystencji, nudę, którą można rozwiać pogromami i militaryzmem. Sztuka napisana jest odważnie: nie pozostawia nadziei na uwolnienie się od piekła przy jednoczesnym pozostawaniu w piekle".
Krakowskie przedstawienie "Orfeusza w wężowej skórze" reżyserował Jerzy Jarocki, scenografię przygotował Andrzej Majewski. Rolę Vala Xavier odtwarza Leszek Herdegen a Lady Torrance Zofia Niwińska. Obok nich występują: Jolanda Hanisz, Zofia Więcławówna, Halina Kuźniakówna, Hanna Smólska, Jadwiga Zaklicka, Wanda Kruszewska, Krystyna Brylińska, Jan Adamski, Józef Morgała, Andrzej Buszewicz, Zbigniew Filus, Roman Wojtowicz, Czesław Łodyński, Janusz Zawirski i Mieczysław Błochowiak. Oprawa muzyczna Lucjana Kaszyckiego, teksty piosenek: Robert Frost, opr. Tadeusz Śliwiak.
