Artykuły

Próba powiązania inwencji twórczej młodych artystek, stojących na progu swojej kariery, z wyrazistością postaci granych przez doświadczonych aktorów Białostockiego Teatru Lalek zaowocowała ciekawym przedstawieniem - oryginalnym scenograficznie i z interesującymi kreacjami aktorskimi - o spektaklu "Raz, dwa, trzy Baba Jaga patrzy" w reż. Anny Iwanowej-Braszinskiej w Białostockim Teatrze Lalek pisze Anastazja Popławska z Nowej Siły Krytycznej.

Funkcję medium pośredniczącego w poznawaniu świata - w całej jego złożoności - przez najmłodszych coraz częściej spełnia sztuka, w bezpieczny sposób konfrontując maluchy z trudnymi tematami. Fundamentalną rolę odrywa w tym procesie teatr, stając się miejscem, w którym dziecko za pomocą baśniowych wizji spotyka się z rzeczywistymi problemami, nierzadko poważnymi. Białostocki Teatr Lalek w swoich spektaklach podejmował takie tematy niejednokrotnie. Wspomnieć trzeba chociażby wyreżyserowanego przez Krzysztofa Raua "Pod - Grzybka", który przełamywał społeczne tabu, odważnie opowiadając o śmierci - zagadnieniu unikanym przez dorosłych w rozmowach z pociechami. Spektakl docenili krytycy i pedagodzy teatru, znalazł się w programie tegorocznych Warszawskich Spotkań Teatralnych. Najnowsza premiera BTLu "Raz, dwa, trzy Baba Jaga patrzy" w niekonwencjonalny sposób próbuje oswoić małego człowieka ze strachem - oczywistą i nieodłączną częścią życia. Jest ciekawą alternatywą dla tradycyjnych inscenizacji i bajek, które zamiast podejmować coraz to nowe wyzwania, utrwalają stereotypy. To także wyjątkowe wydarzenie artystyczne, koprodukcja litewsko - polsko - rosyjska. Ponadto premiera poprzedzona została wystawą ciekawych prac utalentowanych scenografek z Wilna.

Historia jest dość prosta: Malwinka pod nieobecność rodziców ma zaopiekować się młodszym bratem. Krnąbrna dziewczynka niechętnie spełnia tę powinność, najpierw ignoruje Maxa, a potem straszy go niczym zjawa (odgłosy wydawane w tym czasie przez Grażynę Kozłowską, animującą lalkę wraz z Jackiem Dojlidko są niesamowite, trwożą nie jednego dorosłego). W końcu Malwina łaskawie postanawia pobawić się z braciszkiem w chowanego. Chłopiec jednak znika, a zaniepokojona siostra wyrusza na jego poszukiwanie. I tu sprawy komplikują się, bowiem na swojej drodze dziewczynka spotyka cztery wiedźmy, które na pierwszy rzut oka wcale na czarne charaktery nie wyglądają. Każda z nich próbuje wykorzystać małą do niecnych celów. Malwinka występując przeciwko nim, w istocie walczy z własną słabością.

Studentki ostatnich lat scenografii wileńskiej Akademii Sztuk Pięknych zostały zaproszone do współpracy przez reżyserkę i współautorkę tekstu - Annę Iwanową-Braszinską (wieloletnią dziekan Wydziału Sztuki Lalkarskiej w Petersburgu, obecnie pedagog lalkarzy w Finlandii). W złożonym z czterech części spektaklu każda scenografka dostała możliwość niezależnej pracy, stworzenia przestrzeni teatralnej, będącej odrębnym światem głównych postaci: Kucharki, Krawcowej, Lekarki i Policjantki - niepozornych wcieleń tytułowej Baby Jagi. Stąd duża różnorodność wizualna spektaklu: żywy plan gry przeplata się z lalkowym, pojawiają się elementy teatru plastycznego (instalacje), czarnego teatru, a także maski i multimedia; każda autorka używa innych środków, rozmaitych materiałów, a także skal planu gry. Próba powiązania inwencji twórczej młodych artystek, stojących na progu swojej kariery, z wyrazistością postaci granych przez doświadczonych aktorów Białostockiego Teatru Lalek zaowocowała ciekawym spektaklem - oryginalnym scenograficznie i z interesującymi kreacjami aktorskimi.

Akcja sztuki koncentruje się wokół niebezpiecznej wędrówki małej Malwiny. Dziewczynka najpierw trafia do miejsca, w którym panuje kompletna ciemność i tylko płomyk (prawdziwego!) ognia lekko oświetla nieznajomą postać. Ta malownicza i tajemnicza scena trwa zaledwie moment. Zaraz po niej przestrzeń delikatnie się rozświetla. Widać zwisające z góry ni to powykręcane kłącza korzeni, ni to odnogi drzew. Całość sprawia wrażenie podziemnej nory lub ukrytej gdzieś w leśnej gęstwinie głębokiej dziupli. Nawet z czepka przykrywającego głowę pichcącej jakąś diabelską strawę gospodyni wyrastają dziwne gałęzie, trochę przypominające antenki, co zresztą wygląda komicznie. To mroczne siedlisko Kucharki - pospolitej czarownicy, która zjada dzieci, staje się pierwszym polem walki Malwinki z własnym strachem i naiwnością. Znakomicie i z zaangażowaniem zagrana przez Alicję Bach dwulicowa wiedźma w pierwszej chwili wydaje się przemiłą babcią zatroskaną o zdrowie odwiedzającego ją gościa. "Jeśli brata znaleźć chcesz, musisz jeść" - śpiewa, po czym ukradkiem wsypuje coś do zupy. Po skonsumowaniu toksycznego wywaru dziewczynka jakby pod wpływem halucynacji dostrzega drugie oblicze gosposi. Z milutkiej starszej pani Alicja Bach staje się ropuchowatą, srogą, kąśliwą jędzą, urzekającą złymi czarami. Przyodziewa słomianą pelerynę, a jej czepek sam znika w ciemności. Muzyka skrzypcowa i zimne światło potęgują efekt grozy - dreszcze przechodzą także dorosłych. Nie istnieje jednak ryzyko torturowania widzów obrazami rodem z horrorów. W każdej scenie pojawiają się elementy sprawnie równoważące srogi wydźwięk, często komiczne: piosenka, zabawny taniec, śmieszny element ubioru. Wszystko to sprawia, że spektakl ogląda się przyjemnie. Kucharce towarzyszy trochę przemądrzała, ale dowcipna zielona Papuga, która figlarnie komentuje poczynania złej pani. Wszędzie musi wtrącić swoje trzy grosze, w końcu przecież "sam Mickiewicz prosił ją o napisanie wiersza". Dzięki pomocy Papugi Malwinka pomysłowo zaprojektowanym samochodem (wykonanym z taśmy światełek ledowych) udaje się w dalszą podróż.

Kolejne straszne miejsca: zakład krawiecki, szpital i dom Policjantki zaskakują swoją prostotą i plastyką. Scenografia jest oszczędna, ale nie minimalistyczna, zazwyczaj złożona z pojedynczych elementów, doskonale podkreśla posępne usposobienie postaci. Warsztat szalonej Krawcowej (Adam Zieleniecki), ubranej w czerwone baletki i rajstopy w grochy, to terytorium zbrodniczych działań. Zbzikowana wiedźma tworzy w nim ubrania ze skór swoich ofiar, nazywane potem "kolekcją dziecięcą". W jednej chwili Adam Zieleniecki niskim głosem, lodowatym spojrzeniem i potwornym uśmieszkiem zmienia się z krawca - wujcia wariatuńcia w demonicznego fanatyka z piekła rodem. Stojący z boku manekin krawiecki z obciętą nogą wzbudza niepokój, ale prawdziwe zdziwienie wywołuje niepozorne biurko z maszyną do szycia, które przeistacza się nagle w pomieszczenie przypominające magazyn lub chłodnię z wiszącymi wszędzie wykrojami i kawałeczkami skóry. To surowe wnętrze przywodzi na myśl gabinet doktora Frankensteina. Tłem akcji, niwelującym w tej scenie powagę sytuacji, stają się płynne i plastyczne elementy czarnego teatru: tańczące ręce, nożyce, tasiemki doskonale animowane przez aktorów. Ciekawym przerywnikiem redukującym poziom napięcia są też sceny niemal hollywoodzkiego splendoru: blask fleszy, otwierająca się kurtyna i odgłos wiwatującego tłumu. Malwinie udaje się uciec z koszmarnego warsztatu krawieckiego wraz z poznanym w nim wcześniej Jankiem. Nowy kolega zabiera dziewczynkę do szpitala, w którym, jak sam zapewnia, można bohatersko oddać krew. Konstelacja kilku lamp medycznych z niebieskawym światłem sprawia wrażenie przestrzeni zimnej, sterylnej, nieprzyjemnej. Z jednej strony przypomina kostnicę, z drugiej - laboratorium doświadczalne. Pracująca tam Lekarka (Maria Rogowska), stylizowana jest na postać z "Gwiezdnych wojen". Ubrana w seledynowy skafander z laryngologiczną lampką na głowie daje się poznać jako wiedźma wysysająca krew z dziecięcych ciał. Wampiryczny charakter tej postaci podkreśla zjawiskowa instalacja złożona z wielu torebek wypełnionych krwią i osoczem, nad którymi wiszą małe dziecięce łóżeczka. Ten pięknie podświetlony spektakularny żyrandol mrozi krew w żyłach, jednocześnie zachwycając pomysłowością. Z agresywną "doktorką" Malwina toczy bitwę raz przypominającą grę komputerową, innym razem starcie kowbojów na dzikim zachodzie. Nieco rozwlekający się w czasie pojedynek przerywa strzałem z pistoletu Policjantka (Barbara Muszyńska-Piecka), której strój przypomina raczej detektywa niż stróża prawa. Funkcjonariuszka wybawia małą ze szponów krwiożerczej znachorki, zyskuje tym samym zaufanie dziewczynki i zabiera ją do swojego domu. Ostatnie wnętrze, do którego trafia odważna bohaterka jest najłagodniejsze: tylko odrobinę przypomina opuszczone zamczysko. Jego lokatorka okazuje się najgorszą ze wszystkich czarownic - królową wiedźm, która sprawuje władzę nad pozostałymi czarownicami. Zmęczona ciężkimi doświadczeniami i bezskutecznym poszukiwaniem braciszka Malwinka zasypia. Jej pięknie przedstawiony sen pełen jest tęsknoty, spokoju i nadziei. Ciekawa wizualizacja na prześcieradle przypomina teatr cieni, choć w rzeczywistości jest nagraną wcześniej animacją pacynek nakładanych na palec. Ten radosny taniec dłoni, w którym rodzeństwo znów jest razem urzeczywistnia się. Gdy tylko rezolutna Malwina uświadamia sobie, że strach, jaki odczuwa, tkwi wyłącznie w jej głowie, a wiedźmy tak naprawdę nie istnieją - wszystko wraca do normy.

"Raz, dwa, trzy, Baba Jaga patrzy" nie należy do najmilszych przedstawień, spektakl utrzymany jest w ponurym i mrocznym klimacie, dominują w nim złe postacie, a fabuła osnuta jest wokół groźnych wątków. Mimo to twórcy nie dopuszczają do sytuacji, aby widz poczuł się niekomfortowo - przerażony lub zdezorientowany. Spektakl jest przemyślanym przedsięwzięciem, które w swoim założeniu ma lekko straszyć, ale tylko po to, aby udowodnić, że nie ma się czego bać, że aktywowane przez zewnętrzne środowisko przerażenie i lęk są w istocie odczuciem absolutnie wewnętrznym, mającym źródło wyłącznie w nas samych. Spokojnie mogą czuć się rodzice, obawiający się wzbudzania złych, czy destruktywnych emocji u swoich pociech. Dramaturgia co prawda oparta jest na makabrycznych wątkach charakterystycznych dla baśni braci Grimm czy Andersena, ale prowadzi do ważnego wniosku, że strach można pokonać. Archetypowe wzorce czarownic nadają konkretną postać często nieuświadomionym dziecięcym lękom, stanowią też pretekst do podejmowania z nimi walki. Bruno Bettelheim pisał, że baśnie są doskonałym narzędziem do samopoznania. Dają do zrozumienia, że pełne satysfakcji życie dostępne jest każdemu, ale tylko wtedy, gdy nie ucieka się przed pełnymi niebezpieczeństw życiowymi zmaganiami. "Określona baśń może istotnie w niektórych dzieciach wywołać lęk, ale gdy tylko zaczynają one być lepiej obeznane z opowieściami baśniowymi, przerażające aspekty zdają się zanikać, a przewagę uzyskują - i to w coraz większej mierze - te właściwości baśni, dzięki którym słuchanie jej dodaje dziecku sił. Pierwotne uczucie przykrości z powodu doznawania lęku przekształca się w uczucie przyjemności, jakie budzi fakt, że lękowi stawiło się pomyślnie czoło i że lęk ten zdołało się opanować." "Raz, dwa, trzy, Baba Jaga patrzy" dobrze odzwierciedla tę tezę. Przy całej swojej powadze i trwodze jest w gruncie rzeczy sympatyczną, ciekawą opowieścią ze szczęśliwym zakończeniem. Warto zatem pozwolić dziecku na obcowanie z tą niecodzienną dla niego ciemną stroną świata, przed którą zwykle je chronimy. A rodzicom twardo upierającym się przy upiększonej, pozbawionej głębszych znaczeń, pustej rozrywce, "nienarażającej psychiki dziecka", dedykuję powiedzonko Papugi - zielonego ptaszyska ze spektaklu: "Ten kto nie zna się na sztuce, skończy w piecu, mówiąc krócej."

Na koniec dodam, że fundamentalnym atutem spektaklu jest jego oprawa. Scenografia autorstwa: Gintare Vaivadaite, Lauryny Liepaite, Šarune Pečiukonyte i Agne Kupšyte urzeka wspomnianą przeze mnie różnorodnością, a swoją siłą i wyrazem uwydatnia mroczny charakter przedstawienia. Nawet lalki o bladych twarzach i rozczochranych rudych włosach świetnie wpisują się w tę lekko thrillerową konwencję świata czarownic. Muzykę stworzył znany litewski kompozytor Giedrius Puskunigis. Barwne, bogate dźwiękowo aranżacje nagrane zostały przez orkiestrę, a nie skompilowane na syntezatorze. Fenomenalna jest także reżyseria światła. Robert Baliński, artysta z Wrocławia, wydobył wszystkie niuanse, ożywił w oknie sceny całą przestrzeń, nadał jej niemal duchowy wymiar. Światło nie tylko eksponuje wiele elementów (np. parę i dym wydobywające się z kotła lub "krwisty żyrandol"), ale też wydobywa ich złowrogą naturę (np. jarzeniowe lampy w szpitalu).

Warto też zwrócić uwagę, że twórczość naszych sąsiadów zza granicy coraz częściej doceniana i wykorzystywana jest w polskim teatrze. Największe osiągnięcia na tym polu mają właśnie scenografowie, dla których teatr lalkowy staje się doskonałym terytorium prezentacji własnych projektów. Eva Farkašová, Petr Nosálek, Pavel Hubička, Giedré Brazyté, Vitalia Samuilova, Swietlana Sofronowa, Zuzanna Hlavinová, Alois Tománek - to tylko niektóre nazwiska odnoszące sukcesy na naszych rodzimych scenach. Prym w podejmowaniu współpracy z zagranicznymi artystami wiedzie Białostocki Teatr Lalek. Na pięć premier tego sezonu, trzy zrealizowane zostały przy ich udziale. Ważne, że efekty tego międzynarodowego partnerstwa są imponujące i ujmują profesjonalizmem, co widać choćby w "Raz, dwa, trzy, Baba Jaga patrzy."