Artykuły

Współczesna gruzińska krytyka teatralna straciła motywację. Praktycznie każdy stał się ekspertem w dziedzinie teatru; każdy, kto ma kontakt z teatrem - oprócz samego krytyka - pisze Lasha Chkhartishvili w portalu kulturaenter.pl.

W całej historii teatru badacze i krytycy teatralni pełnili kilka funkcji, które były zależne od potrzeb poszczególnych epok. Był czas (właściwie niezbyt odległy), kiedy zadaniem krytyka było jedynie opisać obejrzany spektakl, podając kilka jego epizodów, żeby przyszłe pokolenia wiedziały, jaka inscenizacja się odbyła i w jaki sposób została zrealizowana. Ta źle rozumiana funkcja krytyki istniała przez ponad stulecie i nadal we współczesnych czasopismach można dostrzec jej wpływy.

Od połowy XIX wieku i przez prawie cały wiek XX głównym zainteresowaniem gruzińskiej krytyki było opisywanie niektórych epizodów widowiska teatralnego, aby przekazać następnym pokoleniom informacje o danej inscenizacji. Poza tą funkcją, krytyka teatralna próbowala wyrazić swoją opinię na temat artystycznej strony i treści spektaklu (szczególnie w okresie sowieckim).

Od początku XX wieku różne czasopisma publikowały zarówno recenzje zawodowych krytyków, jak i opinie zwykłych dziennikarzy o konkretnym spektaklu, reżyserze, ważnym wydarzeniu teatralnym czy twórczości teatralnej w ogóle. Należy wspomnieć, że w krytyce teatralnej istniały dwie równoległe praktyki: jedna miała formę profesjonalnej pracy badawczej, druga - formę artykułu prasowego. Wśród autorów profesjonalnych krytycznych artykułów (poprzez krytyczny artykuł rozumiem analizę, a nie negatywną ocenę inscenizacji) byli znani gruzińscy pisarze i postaci życia społecznego, jak Ilia Chavchavadze, Akaki Tsereteli, Vaja Pshavela, Aleksandre Kazbegi, Niko Nikoladze i inni. Twórczość teatralna była analizowana z perspektywy prasy przez liczne gruzińskie czasopisma zróżnicowane pod względem stylów (kierunków). Nie tylko profesjonalna krytyka, ale i oceny prasy formowały opinię publiczną na temat różnych inscenizacji. Pomimo tego, wyłącznie opinie i oceny profesjonalnych krytyków wywierały wpływ na twórczość teatralną. Działo się tak z dwóch powodów: profesjonalna krytyka dokonywała bardziej dogłębnej, szczegółowej i krytycznej analizy, a autorzy takich recenzji byli wybitnymi postaciami kreującymi opinię publiczną.

W XX wieku w okresie sowieckim znacznie wzrosła rola zarówno krytyki profesjonalnej, jak i prasowej. Pojawiło się kilka profesjonalnych czasopism. Wydarzenia teatralne były analizowane przez nowe pokolenia. Warto dodać, że profesjonalni badacze teatru pracowali jako dziennikarze w instytucjach kulturalnych i wydawnictwach czasopism. W prasie można było więc znaleźć recenzje, które w niczym nie ustępowały recenzjom pisanym dla czasopism kulturalnych. Co więcej, pod względem krytycznym i analitycznym, niektóre recenzje prasowe znacznie przewyższały rozległe recenzje w periodykach poświęconym kulturze.

Dziś sytuacja wygląda inaczej. Profesjonalna krytyka prawie już zanikła. Teraz krytyką zajmują się wyłącznie dziennikarze. Choć od czasu do czasu pojawiają się artykuły prasowe napisane przez zawodowych recenzentów, ich liczba jest stosunkowo niewielka, stąd trudno je znaleźć w licznej i różnorodnej prasie.

Z powodu tego marazmu profesjonalna krytyka teatralna rozwija się powoli i dopiero zaczyna poszukiwać nowych form. W czasach szybkiego rozwoju technicznego tradycyjna funkcja krytyki teatralnej uległa radykalnej zmianie. Zadanie krytyki jest teraz znacznie poważniejsze niż tylko przedstawienie szczegółowego opisu pewnych scen spektaklu czy dokonanie artystycznej analizy poszczególnych tematów sztuki.

Są różne sposoby utrwalania inscenizacji. Ani ludzkie oko, ani kamera nie są w stanie zarejestrować wszystkich szczegółów spektaklu naraz. Podobnie współczesna funkcja krytyki teatralnej nie stanowi już ani zwięzłego czy obszernego komentarza do sztuki teatralnej, ani opisu - jako próby zapisania poszczególnych scen. Jednakże jeszcze w prasie fachowej i codziennej ukazują się artykuły, w których krytycy tylko przedstawiają ideę spektaklu i kilka scen.

Pod koniec XX i na początku XXI stulecia gruzińska krytyka teatralna ze swoimi bogatymi tradycjami straciła wpływ na szeroką publiczność i zaufanie ludzi teatru. Utknęła w martwym punkcie.

Dzisiaj krytyka teatralna w Gruzji przeżywa kryzys (nie dotyczy to badań nad historią teatru i teorii), tak jak gruziński teatr w ogóle. Wszystko to ma swoje przyczyny; w latach 90. XX wieku polityka w znacznym stopniu wpłynęła na sytuację ekonomiczną, kondycję społeczną i sferę kulturalną. Wolny od cenzury gruziński teatr przestał posługiwać się metaforą, a nieodwracalny kryzys pogłębiał się. Trudności ekonomiczne i nastawienie społeczne zapoczątkowały kryzys w krytyce. Profesjonalne recenzje właściwie nie ukazywały się w prasie. Krytyka teatralna znalazła się w rękach dziennikarzy amatorów. Ludzie nie zajmujący się teatrem zawodowo zaczęli pisać i ciągle piszą o teatrze. Mam tu na myśli autorów piszących zarówno recenzje teatralne, jak i artykuły polityczne i ekonomiczne. Dla przeciętnego widza stali się oni jedynymi ekspertami w dziedzinie teatru (np. w czasopismach "Qronika", "Alia" czy "Asaval-Dasavali"). To niekontrolowane zjawisko w dużym stopniu zachwiało autorytetem profesjonalnej krytyki w oczach czytelników, a nawet w oczach ludzi teatru.

Autorytet krytyki został zachwiany przez następujące czynniki:

Na początku XX wieku fachowcy w dziedzinie teatru zaprzestali pisać dla czasopism z powodu czynników społecznych. Czasopisma teatralne przestały istnieć. Gazety zaniechały publikacji profesjonalnych recenzji, nawet z komercyjnego punktu widzenia. Zaprzestano wypłacania honorariów.

1. Zawodowi krytycy zmuszeni zostali do poszukiwania nowych dziedzin zainteresowania. Większość z nich żeby zarobić na życie znalazła zatrudnienie w mediach radiowo-telewizyjnych.

2. Profesjonalni krytycy stracili entuzjazm i motywację.

3. Nie działa żadne profesjonalne czasopismo, które w sposób szybki i fachowy przedstawiłoby krytyczną ocenę jakiejś premiery czy innego wydarzenia teatralnego.

4. Nie istnieje czasopismo, które spełniałoby rolę przewodnika dla widza, a równocześnie polecałoby też niektóre inscenizacje ludziom teatru.

5. Dotychczas nie pojawiło się dotowane czasopismo (a jeśli nawet istnieje, fundusze przeznaczone na nie są niewielkie), które poświęciłoby kilka stron profesjonalnej krytyce (z wyjątkiem czasopisma "Tskheli Shokoladi", które rzadko, ale jednak publikuje artykuły o teatrze, chociaż próżno szukać tam recenzji o współczesnym teatrze gruzińskim) i gdzie zamieszczane są recenzje zawodowych krytyków.

Czasopismo "Kultura" odegrało główną rolę w rozwoju profesjonalnej krytyki, w poszukiwaniu nowych form i języka. Periodyk publikował głównie artykuły młodych badaczy teatru, a wypłacane im przez magazyn honorarium zwiększało motywację i pozwalało na dalsze eksperymenty.

Gazety takie jak "24 Hours" czy "Rezonansi" w znacznym stopniu przyczyniły się do rozwoju profesjonalnej krytyki, bowiem na łamach tych czasopism zawodowi krytycy mieli możliwość publikowania swoich recenzji, mimo że nie publikowali ich systematycznie. Niestety dzisiaj te niedotowane periodyki wydawane są w zmienionym formacie. Gazeta "24 Hours" zaczęła publikować dział "News" ("Wiadomości"), który nie daje pola do popisu nie tylko zawodowym dziennikarzom, ale i poproszonym o współpracę autorom profesjonalnych analiz. Przykładowo, w gazecie "Rezonansi" liczba krytycznych artykułów znacznie spadła kosztem publikacji artykułów przeznaczonych dla innych działów.

Współczesna krytyka teatralna straciła swoją motywację, co spowodowało, że praktycznie każdy stał się ekspertem w dziedzinie teatru; każdy, kto ma kontakt z teatrem - oprócz samego krytyka.

Do tej pory krytyka teatralna nie uwolniła się od schematu analizy powstałego w okresie sowieckim, kiedy recenzja była budowana niezmiennie na podstawie jednego planu: najpierw wstęp do widowiska dramatycznego i informacja o okresie twórczości dramaturga, potem reżyseria, analiza bohaterów, scenografia, muzyka, choreografia i na koniec zazwyczaj podobne wnioski.

Styl współczesnej krytyki teatralnej jest dydaktyczny i akademicki. Nie używa się stylu potocznego, poza kilkoma zaledwie przykładami w artykułach prasowych.

Dziś współczesnej krytyce teatralnej powierzono nowe funkcje: w analizie inscenizacji teatralnej należy określić jej miejsce w twórczości reżysera, a także jej pozycję w narodowej i międzynarodowej działalności teatralnej. Nie da się bowiem zanalizować przedstawienia teatralnego tylko z jednego punktu widzenia.

Krytyka teatralna powinna być szczera i życzliwa, powinna też bez zbytniego dydaktyzmu pełnić rolę doradcy dla reżyserów i całej ekipy artystycznej.

Należy pilnie unowocześnić formę i styl profesjonalnej recenzji teatralnej. Powinna to być zwięzła, rzetelna, treściwa i fachowa praca, określająca pozycję i znaczenie poszczególnych przedstawień w teatrze, dokonująca wnikliwej oceny zamysłu reżysera i poziomu gry aktorów. Recenzja powinna też pokazywać dodatnie i ujemne strony inscenizacji.

Recenzja teatralna powinna być jasna i zrozumiała dla każdego, niezależnie od tego, gdzie jest publikowana.

Współczesny krytyk teatralny nie powinien stać z boku; ma raczej obowiązek być w ciągłym kontakcie z teatrem, a nawet więcej: powinien angażować się w działalność teatralną.

Warto zaznaczyć, że dziennikarze teatralni w większym stopniu poznali wymagania współczesnej krytyki niż zawodowi krytycy, chociaż ta tendencja ma swoje przekonujące uzasadnienie, które przedstawię poniżej.

Współczesna krytyka ma dwa rodzaje czytelników czy odbiorców:

1.Pierwsi to przeciętni widzowie zainteresowani opinią krytyka, wyjaśnieniem i rekomendacją danego reżysera, spektaklu, teatru czy generalnie twórczości teatralnej.

2.Drudzy to profesjonaliści, w tym krytycy, ale także i reżyserzy, aktorzy i reszta ekipy pracującej nad przygotowaniem spektaklu, a nawet zajmującej się jego promocją.

W ostatnich dwóch latach obserwuje się pewną tendencję wśród krytyków. Krytyka teatralna próbuje odzyskać utraconą reputację. Młode pokolenie dąży do znalezienia nowych środków ekspresji, form i kryteriów oceny.

Na koniec chcę zaznaczyć, że krytyk jest jednostką, która zawsze powinna starać się pozostać obiektywną, powinna próbowac pomóc widzom w odróżnieniu przedstawień dobrych od słabych. Krytyk powinien pełnić funkcje przewodnika po świecie teatru.