Ostatni zajazd na Litwie
Cenna próba odczarowania narodowej fantazji poprzez uroczy pamflet, komiczną, pełną dystansu, przeszywającą i rozbrajającą ironię, przekłuwającą balon szlacheckiego zadęcia - o spektaklu "Pan Tadeusz" w reż. Mikołaja Grabowskiego ze Starego Teatru w Krakowie prezentowanym na XIV Ogólnopolskim Festiwalu Sztuki Reżyserskiej Interpretacje w Katowicach pisze Michał Centkowski z Nowej Siły Krytycznej.
XIV Ogólnopolski Festiwal Sztuki Reżyserskiej Interpretacje zainaugurował mistrzowski "Pan Tadeusz" Mikołaja Grabowskiego. Spektakl ów nie okazał się dziełem przełomowym, zdołał jednak uwieść katowicką publiczność. Przewrotność nieomal brechtowskiej interpretacji, mocno zarysowane, świetnie zagrane postaci oraz warstwa muzyczna stanowiąca metanarracyjny komentarz pozwoliły uniknąć nudy wyzierającej z dusznego kraju "białych dworków", z idyllicznego fundamentu polskich resentymentów - Soplicowa.
Opowieść Grabowskiego pozwala spojrzeć na narodowe i szlacheckie fetysze z iście gombrowiczowskim dystansem. Najistotniejsze figury opowieści odziera reżyser z urody i blichtru. Spotykamy Telimenę przywodzącą na myśl pokraczną, rodzimą odmianę kobiety fatalnej; groteskowo urzekającego Wojskiego, w wykonaniu Peszka; dalece odmienną od imaginacji zbiorowej Zosieńkę; w fałdy wykwintu odzianego Hrabiego, próbującego usilnie wyzyskać rodzimą florę i faunę w celach artystycznych etc.
Cały ten zgiełk, barwny, zabawny, podszyty ironią burzy rodzimą mitologię. Być może spojrzenie to nie jest tak ostre, przejmujące i dramatyczne jak spojrzenie Pawła Wodzińskiego na "Dziady". Może Grabowski w istocie nie dekonstruuje szkodliwego paradygmatu romantycznego w stopniu wystarczającym, by z owej matrycy wyzwolić widza. Może nawet ostatecznie wszyscy ulegamy zaczadzeniu soplicowskim zapaszkiem. Dokonuje jednakże Grabowski bardzo cennej próby odczarowania narodowej fantazji poprzez uroczy pamflet, komiczną, pełną dystansu, przeszywającą i rozbrajającą ironię, przekłuwającą balon szlacheckiego zadęcia.
Kto wie, czy ta strategia nie okaże się skuteczniejszą. "I z kogo się śmiejecie? Z samych siebie się śmiejecie!" - jak pisał Gogol.
Udało się jednocześnie Grabowskiemu przemycić w spektaklu wiele interesujących smaczków, głównie za sprawą klimatycznych, świetnie zakomponowanych songów. Są także w krakowskim "Panu Tadeuszu" momenty przejmujące, gdy jakby mimochodem, w półsłówkach przeraża głupota i zacietrzewienie zaścianka oraz nędza i ciemnota feudalnego chłopstwa, z którego - o czym wielu zapewne chciało by zapomnieć - wywodzi się większość społeczeństwa, włącznie z aspirującą klasą średnią.
Ujawnia się w spektaklu także istotna ambiwalencja w relacjach polsko-żydowskich. Z jednej strony bowiem pielęgnujemy mit otwartości, wsparty opowieścią o pozornej asymilacji Jankiela. Jednak nieustannie obecna, karmiona lękami, konstytuująca zbiorową tożsamość opozycja swój - obcy czeka jedynie momentu, by się ujawnić. Cóż, dopóki Żyd podaje nam napitek w wydzierżawionej karczmie wszystko wydaje się OK. Problem pojawia się, gdy zechce on wybudować fabrykę, w której panowie bracia będą zmuszeni poszukać kiedyś pracy.
"Poloneza czas zacząć!" Tegoroczne Interpretacje rozpoczynają się zatem od niekończących się zmagań z polskością, tą plebejską, brudną, ciemną, okrutną oraz z tą goszczącą w białych ścianach dworu. Z pierwszą zmagać się - rzecz bolesna, z drugą - ostatecznie walczyć przyjemniej i - jak się okazuje - zabawniej. I nie idzie jedynie o prymitywne zadośćuczynienie funkcji ludycznej. Ostatecznie, czy nie wolno nam w końcu, bez poczucia winy, bez jarmarcznej, przaśnej farsowości dobrze się bawić w teatrze, śmiejąc się z własnych lęków, frustracji, kompleksów i ambicji, z samych siebie. Może to właśnie oznaczać będzie ostateczne wyzwolenie od narodowych obsesji, prawdziwy zmierzch szkodliwego paradygmatu romantycznego?
