Artykuły

To eksperyment podejmujący współczesną tematykę, ale zupełnie zapominający o publiczności, która zamiast być częścią przedstawienia, staje się jego zbędnym elementem - o spektaklu "Karzeł, Down i inne żywioły" w reż. Wiktora Rubina w Teatrze Nowym w Łodzi pisze Katarzyna Skręt z Nowej Siły Krytycznej.

W spektaklu "Karzeł, Down i inne żywioły" Wiktor Rubin skupia się na figurze jurodiwego (jednego ze wzorów świętości w dawnej Rosji), nawiązując również do kategorii błazna i trickstera. "Karzeł..." pyta o reprezentację świętości we współczesnym świecie, oddając tym samym głos "poronionemu płodowi" - jurodiwemu, który staje się jednocześnie reżyserem i aktorem własnego spektaklu. W tym zabiegu reżyser nawiązuje do tekstu Cezarego Wodzińskiego "Jurodiwy. Portret niebywalca" ("Więź", nr (497) 2000), w którym autor pisze: "jurodstwo jawi się jako rozmyślnie odgrywany i rozgrywany spektakl, sam jurodiwy zaś jako reżyser i aktor, grający główną rolę". Dramaturg Jolanta Janiczek wykorzystała również kategorię transgresji Georges'a Bataille'a, nadając postaciom liminalną podmiotowość. Natomiast figura jurodiwego przywodzi na myśl tricksterską naturę błazna - amorficzną i wyłaniającą się z chaosu.

W "Karle..." zanika podział na scenę i widownię, a obie przestrzenie przenikają się nawzajem. Scenografię stanowią elementy pochodzące z zupełnie różnych porządków: naprzeciw szafy grającej znajduje się piaskownica wypełniona czarną ziemią, ponad nią łóżko oraz wieszaki z lustrem. W tylnej części sceny, za ścianą z pleksi, kobieta ćwiczy na bieżni. Przestrzeń skonstruowana jest w taki sposób, aby zarówno aktor, jak i widz miał trudności w poruszaniu się. Publiczność zajmuje miejsca wokół sceny, znajdując się w bliskiej odległości scenografii. Tym samym widzowie mają styczność z aktorami.

Na następny plan wychodzą kostiumy, będące widocznym nawiązaniem do tricksterskiej natury błazna. Monika Sznajderman w tekście "Błazen. Maski i metafory" (Gdańsk 2000, s. 19-21) odwołuje się do patchworkowej formy kostiumu błazna, uwypuklającej jego pierwotną amorficzną naturę. Wielość kolorów, elementy zwierzęce oraz niesymetryczne rozmieszczenie wzorów na kostiumach nawiązują do symbolicznego chaosu wyłaniającego się z postaci trickstera - uniwersalnej figury kulturowej związanej z podwójną naturą boskości.

Lenny (Daniel Chryc) ubrany jest w strój wykonany ze zwierzęcej skóry. Sąsiad (Sławomir Sulej) trzyma w ręce gęsie pióro, nawiązujące do staropolskiego wierzenia, w którym gęś symbolizowała chaos i wtajemniczenie. Natomiast Sally (Beata Kolak) przypomina błazna zarówno kostiumem, jak i fryzurą. Spodnie wykonane zostały z różnobarwnych skrawków o niesymetrycznych wzorach a fryzura ewidentnie nawiązuje do koguciego grzebienia, charakterystycznego dla wyglądu błazna.

Jolanta Janiczek naznaczyła każdego z bohaterów piętnem. Postaci wyrzucają z siebie swoje niedostosowanie społeczne w formie dialogów oraz działań scenicznych. Sally ma problem z alkoholem, a Sąsiad nie potrafi bez niej żyć. Sandy (Mirosława Olbińska) to kobieta potrzebująca mężczyzny, jednak ograniczana przez upośledzone umysłowo dziecko. Down (Michał Bieliński), tak jak Lenny, reprezentuje postać jurodiwego - "szaleńca Chrystusowego", balansującego na granicy świadomości i jej braku. Lenny w pewnym sensie również jest reprezentacją postaci "poronionego płodu", jednak jego zachowanie skłania się ku charakterowi trickstera - tak jak staroruski jurodiwy łączy porządki sacrum i profanum, scalając anielskie z diabelskim. Kapral (Mateusz Janicki) oraz Właściciel/Generał (Piotr Trojan) poruszają się w przestrzeni ekstatyczno-mistycznej zabawy, w której dzięki orgiom można zyskać odkupienie. Reżyser i dramaturg, podejmując kategorię transgresji Bataille'a, skupiają się na jego definicji sacrum - strefie związanej z quasi-piekłem, w której zanika człowieczeństwo. W tej przestrzeni człowiek łączy się z tym, od czego wcześniej uciekł: ze zwierzęcością i bezpośrednio daną naturą.

Postaci funkcjonują w świecie pozbawionym świętości, poszukując zagubionego sacrum. Transgresja dokonuje się tutaj na wielu poziomach. Twórcy zwrócili uwagę w znacznej mierze na cielesność. Honey (Aleksandra Padzikowska) ma na sobie rajstopy z plastikowymi kryształkami przymocowanymi w miejscu intymnym, a biust Sally został przesadnie wyeksponowany. Ideę transgresji uwypuklono w tekstowej warstwie postaci Karła Lenny'ego i Downa. Figury jurodiwego oraz błazna/trickstera naznaczone są defektem cielesnym oraz uznawane za głupców. Postacią jakby z innego porządku jest Marta (Katarzyna Żuk), ćwicząca na bieżni znajdującej się za przeźroczystą ścianą z pleksi. Jej ciało przez dłuższą część spektaklu złączone jest z maszyną, tworząc swoistą hybrydę. Podkreśla to wielopoziomowość transgresji, jak również odseparowanie tej postaci od innych.

Spektakl w reżyserii Wiktora Rubina wzbudza skrajne emocje. Aktorzy podejmują interakcję z widzami, podchodząc do wybranych przez siebie osób i czyszcząc im buty. Ostatnie sceny poddają próbie percepcję oraz cierpliwość widzów. Postać Karła siedząc na krześle wymienia liczby na głos, czekając na reakcję widzów. Tak samo kończy się spektakl, gdy Down powtarza tę samą czynność siedząc w piaskownicy wypełnionej ziemią. Kiedy pierwsze osoby zaczynają opuszczać scenę, Down przechodzi do ściany z pleksi, zaczynając pisać na niej liczby, w milczeniu. Spektakl trwa aż do wyjścia ostatniego widza. W tym wypadku warto zadać pytanie: czy to wciąż "gra" jurodiwego, który stosuje figurę bycia "na pokaz", w której "coś" się dzieje, ale on nic nie pokazuje (Cezary Wodziński, "Jurodiwy. Portet niebywalca") czy brak szacunku wobec widza? W momencie, gdy aktorzy przestają grać, a zaczynają być osobami prywatnymi, kiedy obsługa techniczna wchodzi na scenę wyraźnie zdenerwowana obecnością widzów - czy można to usprawiedliwiać specyficzną, opresyjną formą spektaklu? "Karzeł, Down i inne żywioły" to eksperyment podejmujący interesującą, współczesną tematykę, ale zupełnie zapominający o publiczności, która zamiast być częścią spektaklu, staje się jego zbędnym elementem.