"Iksowie" - powieść o Polsce, która czekała na polski przekład 32 lata
"Iksowie" węgierskiego pisarza Gyorgy'a Spiro to powieść o legendzie polskiego teatru Wojciechu Bogusławskim. Wydana na Węgrzech w 1981 roku książka, w Polsce została uznana za skandalizującą i dopiero ostatnio, po 32 latach, doczekała się przekładu.
Akcja "Iksów" rozpoczyna się w roku 1815. Głównym bohaterem jest Wojciech Bogusławski, który po półrocznym pobycie we Lwowie, w dniu podpisania Świętego Przymierza wraca do Warszawy i rozpoczyna walkę o odzyskanie Teatru Narodowego. Mistrz bardzo się postarzał, chce dalej grać, bez tego nie może żyć. Jego próba powrotu na stołeczną scenę zbiegła się jednak z zaostrzeniem cenzury, w dodatku dyrektor jest uległy wobec rosyjskich władz. Dzięki intrygom Bogusławskiemu udaje się zagrać, jednak zaraz po wydającej się być wielkim sukcesem premierze pojawiają się w prasie miażdżące krytyki podpisane tajemniczą literą X. Sztuka natychmiast znika z afisza.
Do napisania "Iksów" Gyorgy'a Spiro zainspirowała lektura "Recenzji Teatralnych Towarzystwa Iksów". Towarzystwo to działało w latach 1815-1819 roku skupiając recenzentów, bywalców warszawskiego salonu literackiego Mostowskich. Nazwa towarzystwa pochodziła od zwyczaju podpisywania recenzji pojedynczym lub podwójnym X, należeli do niego m.in. Julian Ursyn Niemcewicz, Kajetan Koźmian, Józef Sierakowski, Ludwik Plater. Charakterystyczne dla "Iksów" było umiłowanie poetyki klasycyzmu i dość ugodowy stosunek wobec rosyjskich władz.
Spiro dostrzegł w historii pojedynku starego aktora z krytykami teatralnymi temat powieściowy. Przez pięć lat badał realia XIX-wiecznej Warszawy i historię Teatru Narodowego. Na ponad sześciuset stronach powieści pojawiają się niemal wyłącznie postaci historyczne. Wydana w 1981 roku książka odniosła na Węgrzech olbrzymi sukces, uważano, że realia Warszawy pod rządami Nowosilcowa to zakamuflowany sposób przedstawienia aktualnej sytuacji politycznej Węgier.
W Polsce ukazały się recenzje i tłumaczenia fragmentów "Iksów" w "Pamiętniku Teatralnym" i "Literaturze na Świecie". Potem krytyk "Zdania" Jerzy Robert Nowak oskarżył Spiro o antypolonizm przytaczając wyrwane z kontekstu zdania określające Staszica i Niemcewicza jako "głupców" i "idiotów". Nowakowi, który złożył skargi m.in. w wydziale kultury KC PZPR, udało się zablokować polskie wydanie powieści, a także odebrać autorowi obiecane wcześniej stypendium na dalsze badania archiwalne w Polsce.
Tłumaczenia powieści na polski nikt się w takiej atmosferze nie podjął, choć ukazały się przekłady na inne języki m.in. czeski i francuski. W 1983 roku na scenie Teatru im. Józsefa Katony w Budapeszcie wielki sukces odniosła sztuka Spiro "Szalbierz" napisana na kanwie jednego z epizodów powieści. W roli Bogusławskiego wystąpił Tamas Major, legenda węgierskiego teatru. "Szalbierza" wystawiono także w Polsce w 1987 roku w Teatrze Ateneum w Warszawie w reżyserii Macieja Wojtyszki. W inscenizacji Teatru Telewizji z 1991 roku w roli głównej wystąpił Tadeusz Łomnicki.
Gyorgy Spiro (ur. w 1946 roku) jest teatrologiem, poetą, autorem pięciu powieści i ponad dwudziestu dramatów. Przekładał na węgierski poezje Miłosza, Barańczaka, Zagajewskiego a także "Ślub" Gombrowicza i "Wesele" Wyspiańskiego. W roku 1990 Spiro wydał powieść "Mesjasze", której głównym bohaterem jest Andrzej Towiański. Książka została wydana po polsku w 2009 roku, a rok później została nagrodzona Angelusem.
Po 32 latach od węgierskiej premiery, ukazał się pierwszy polski przekład "Iksów" pióra Mieczysława Dobrowolnego. Książkę opublikowało wydawnictwo W.A.B.
