Artykuły

Jan Kaspro­wicz jest dzi­siaj jak gdyby zapomnianym poetą. I dlate­go na pochwa­łę zasługuje inwencja Teatru Nowego, który z dorobku pi­sarskiego auto­ra "O bohater­skim koniu i walącym się domu", "Buntu Napierskiego", "Nad przepa­ściami" itd. itd. wydobył jedno z cenniejszych jego dzieł: "Świat się kończy".

Urodzony w roku 1860 we wsi wielkopol­skiej niełatwe miał Kasprowicz dzieciństwo i twardo borykał się z dolą, nim ukończył studia, nim został profesorem uniwersytetu, znakomitym poetą, drama­turgiem i świetnym tłuma­czem. Wprawdzie późniejszą jego twórczość przyćmią opary mistycyzmu i filozoficznych abstrakcji, wprawdzie rozwichrzą ją duchowe roz­terki i "uciszenia", jednak­że w pierwszym okresie, swojej działalności Kasprowicz mocno związany jest z zie­mią i z ludem, z którego wyszedł. Wzrusza go do głębi nędza, oburza krzywda spo­łeczna i wyzysk biedaków przez możnych tego świata: a wyraz tego daje m. in. w cyklu swoich sonetów "Z chałupy" i właśnie w dra­macie "Świat się kończy".

Dramat, którego akcja to­czy się około roku 1880 w Poznańskiem, jest wiernym obrazem ówczesnej wsi wielkopolskiej.

Jest to okres szowinistycznej, antypolskiej polityki Bismarcka, a równocześnie wzmożonego przenikania kapitałów niemieckich i rozbudowywania przemysłu oraz rugowania polskich chłopów z roli na rzecz Niemców. Kwitnie spekulacja grunta­mi, potrzeba rąk do pracy w fabrykach. We wsiach agitują Niemcy: "Sprzedaj, chłopie, rolę, będziesz miał czerwieńce" - zaciska się śruba podatkowa, której ofiarą padają najsłabsi: ma­łorolni. Z tych społecznych stosunków wypływa i ściśle się z nimi łączy tragedia ubogiego chłopa Cierpika.

Z jednej strony gnębią go sekwestratorzy, z drugiej bezlitosny wiej­ski lichwiarz Wróbel i kułak Mię­ta, kolaborujący bez skrupułów z niemieckim kapitałem. Cierpik na próżno szamocze się ze swoją do­lą: węzły dramatyczności zacieśnia­ją się, aż wszystko zakończy się katastrofą, posępną jak w greckiej tragedii.

Sztuka, pokazująca pla­stycznie rozwarstwienie wsi, jest twardym oskarżeniem ówczesnych stosunków w Wielkopolsce. Jednakże nie wyciąga ona konkretnych wniosków. Niemniej wprowadzenie na scenę buntu chłopów przeciwko bogaczom wiejskim i pruskim urzędnikom świadczy dobitnie o ówczesnej postawie moralnej Jana Kasprowicza, jakże różnej od tej, która cechowała go potem w jego pełnej po­kory i świętofranciszkaństwa "Księdze ubogich".

Sztuka nie jest monolitem. Jędrna, realistyczna w pierwszej części, w drugiej jak gdyby rozsypuje się: zaciążył na niej naturalizm i mętne naloty "młodopolszczyzny".

Niemało więc trudności miał reżyser K. Dejmek, aże­by tak niejednolitą w ry­sunku sztukę wystawić rea­listycznie, zachowując przy tym styl i koloryt kasprowiczowskiego widowiska. W jego ujęciu tekst stał się dla widza czytelny - społeczne akcenty sztuki wypunktowano wyraźnie, ale bez zbytniej przesady, dobrze też oddano charakter środowiska.

Wanda Jakubińska jako Cierpikowa wzniosła się w III akcie na wyżyny praw­dziwego artyzmu. Świetny typ krwistej, ambitnej i bez kompromisowej dziewuchy wiejskiej Maryśki stworzy­ła Barbara Rachwalska.

Józefa Pilarskiego widzimy po raz pierwszy od dłuższego czasu w roli negatywnego bohatera. Wiejski lichwiarz Wróbel w interpretacji je­go pełen jest drapieżności i obłudy, świętoszkostwa i bezwzględności.

Seweryn Butrym - może chwila­mi zbyt statyczny - głęboko wczuł się w tragizm losu Cierpika. Postać Mięty w ujęciu B. Bolkowskiego w akcie I nieco zamazana w kontu­rze, w dalszych scenach pełnych spięć dramatycznych nabiera siły i wyrazu. Bardzo plastycznie opra­cował sylwetkę Wojtaszka T. Minc: powinien tylko nieco wyraźniej po­dawać tekst.

Zgodnie z intencjami autora ujął tak bardzo charakterystyczną dla sztuki postać kościelnego J. Kło­siński. Szczera i bezpośrednia jest W. Mazurkiewicz (Małgosia), prze­konywający choć trochę jeszcze su­rowy M. Stanisławski (Walek), stylowy, prawdziwie pruski komornik St. Skolimowski. Dekoracje wnętrz: bez właściwego charakteru.