O kolędowaniu na Kujawach i Pomorzu
Mali chłopcy z szopką lub gwiazdą obchodzący domy w adwencie i podczas świąt, widowiska teatralne zwane "herodami", trzaskanie z batów "na urodzaj" - tak wyglądało tradycyjne kolędowanie na Kujawach i Pomorzu.
Przygotowania do kolędowania rozpoczynały się już w okresie adwentu, kiedy trzeba było wykonać lub odnowić stroje i rekwizyty kolędnicze, przyswoić tekst do szopki, czy role do "herodów". - "Herody" były jasełkowym widowiskiem teatralnym z podziałem na role - postaci takie jak m.in. Herod, diabeł, śmierć, żołnierz. Opierało się ono wprawdzie na motywach biblijnych, ale - tak jak i inne formy wypowiedzi kolędników - mogło być aktualizowane o komentarze do współczesnych wydarzeń - wyjaśniła Hanna Łopatyńska z Muzeum Etnograficznego im. Marii Znamierowskiej-Pruefferowej w Toruniu.
Jak podkreśliła, szczyt popularności tego typu przedstawień na Kujawach przypadał na lata 30. XX wieku. W dzisiejszych czasach raczej nie jest spotykany. Największą żywotność spośród obrzędów kolędniczych na Kujawach zachowało chodzenie z szopką wyposażoną w żłobek, przy czym zwyczaj ten ogranicza się obecnie do odśpiewania znanego z kościoła fragmentu kolędy i prośby o datek. Zupełnie inaczej wyglądało to dawniej, kiedy kolędnicy z rozbudowanymi, wielofigurowymi szopkami urozmaicali swój występ, nawiązując wręcz do teatru.
Na Pałukach od Wigilii Bożego Narodzenia wsie obchodzili kolędnicy z gwiazdorem i św. Józefem w kożuchach, z zamaskowanymi lub posmarowanymi sadzą twarzami. Gwiazdor z łakociami i nieodłączną rózgą ("dyscypliną" zwaną niekiedy "scypliną") odpytywał dzieci z pacierza. W drugi dzień świąt pojawiali się szopkarze, którym towarzyszyć mogło od kilku do kilkunastu dodatkowych kolędników. Na święto Trzech Króli - tak ja i na Kujawach - spodziewano się wizyty kawalerów z gwiazdą.
- Kolędników obdarowywano jedzeniem, przede wszystkim zaś pieczywem nazywanym "szczodrakami". Określenie to pochodzi od nazwy "szczodre wieczory", która stosowana była w odniesieniu do czasu między Bożym Narodzeniem a Nowym Rokiem - powiedziała Łopatyńska. Na ziemi dobrzyńskiej od Bożego Narodzenia do święta Trzech Króli kolędowano z szopką, a do końca karnawału odbywały się "herody".
W noworoczny poranek we wsiach dworskich chodzili fornale i "pękali" z długich batów zakończonych tak zwaną pękawką ze skóry węgorza. Zaczynali od dworu, a następnie szli przez wieś, składając życzenia na "obfity urodzaj". Za zarobione w ten sposób pieniądze urządzali zabawę taneczną.
Po wsiach ziemi chełmińskiej wędrowały różnorodne grupy kolędnicze, m.in. przebierańcy z maszkarami zwierzęcymi (kozy, niedźwiedzia, konia) oraz śpiewający pastorałki szopkarze, a także kolędnicy z gwiazdą.
- Ciekawym zwyczajem było odwiedzanie gospodarzy przez chłopców przygrywających sobie na hałaśliwym burczybasie, zwanym także bandurką lub brumtopem. W niektórych miejscowościach tacy właśnie kolędnicy pojawiali się w Nowy Rok, wygłaszając wierszowaną orację będącą echem najstarszych "kolęd życzących" o przedchrześcijańskiej jeszcze genezie - wskazała Łopatyńska.
Na Kociewiu powszechny był zwyczaj kolędowania z szopkami. Pierwotnie były one małe, uformowane na kształt otwartej stajenki, którą szopkarz (najczęściej mały chłopiec) niósł na piersi, na sznurku. Tak, jak w innych regionach, dawniejsze szopki oświetlane były często świeczką, a wyposażano je w drewniane lub szmaciane kukiełki, które w czasach późniejszych zastąpione zostały postaciami z kolorowego papieru.
Jak powiedziała Agnieszka Kostrzewa z toruńskiego muzeum, na Pomorzu w czasie świąt pojawiały się też grupy zwane gwiazdorami lub gwizdami, czyli przebierańcy w strojach bociana, kozy, niedźwiedzia, kominiarza, baby i dziada, śmierci i diabła, którym przewodził nawołujący dzieci do pacierza gwiazdor w kożuchu lub słomianym płaszczu. "Wszędzie ich chętnie przyjmowano, ponieważ wierzono, że kolędnicy wypędzają zło i przynoszą dobro. W święto Trzech Króli kolędowali chłopcy przebrani za mędrców ze wschodu" - tłumaczyła Kostrzewa.
