Artykuły

Gustaw Holoubek jest jednym z najbardziej nowoczesnych aktorów,a Teatr Dramatyczny w Warszawie jednym z najbardziej współczesnych teatrów. Właśnie na scenie tego teatru wystawiono starożytna tragedię Sofo­klesa "Król Edyp",w której rolę tytułową zagrał Gu­staw Holoubek. Jak to się stało? Dlaczego takie od­stępstwo od zasad? Jak tego rodzaju aktor wcielił się w skórę greckiego bo­hatera, otoczonego chórem starców? Nie jest to zresztą pierwsza po wojnie próba sięgania do dramatu sta­rożytnego.

TROCHĘ HISTORII

By zrozumieć intencję teatrów współczesnych podejmujących pracę wskrzeszania klasyków sprzed 2000 lat,warto wrócić do narodzin sceny i przedstawień. Metryka teatru została wydana w starożytnej Grecji,gdzie świę­ta na cześć bogów przeradzać się zaczęły stopniowo w wido­wiska. Na początku był to po prostu chór. Dostarczały go zjednoczenia rodowe, które na własną rękę i za własne pienią­dze ubierały śpiewaków. Przez całe wieki występowali oni pod gołym niebem bez sceny. Co rok stawiano jedynie drewnianą konstrukcję,która w czasie jed­nego z przedstawień zawaliła się,turbując dotkliwie adeptów sztuki. Widzowie greccy,rozmi­łowani w kulturze żywego sło­wa,zjawiali się na występy w odświętnych szatach i wieńcach na głowie. Zachowywali się jed­nak nie zawsze kulturalnie,tu­piąc,gwiżdżąc i wypędzając ak­torów z "orchestry" przy użyciu kamieni. Na pochwałę Grecji można tylko dodać,że w Rzy­mie było jeszcze gorzej. Tam bowiem płatni "klakowicze" się­gali nawet do ostrych narzędzi, doprowadzając do rozlewu krwi. Aktorzy w starożytnym teatrze nie otrzymywali wynagrodzenia,a na domiar złego obowiązywał ich umiar w jedzeniu,piciu i miłości. Tespis,pierwszy autor dramatyczny i aktor w jednej osobie,był nad wyraz szczęśliwy,gdy w dowód uznania ofiaro­wano mu kozła. Następca bo­wiem jego,Frynichos nie miał takiego szczęścia. Kiedy w cza­sie jego sztuki poświęconej zdo­byciu Miletu publiczność wzru­szyła się do łez,wrzepiono mu karę pieniężną. Następcy ich w uznaniu zasług otrzymywali wie­niec z bluszczu,a za złą grę ra­czono ich chłostą. Wielki aktor rzymski,Roscius, musiał zrzec się honorarium,inaczej... nie byłby wielkim aktorem. Sztuki wystawiano w starożyt­ności nie co tydzień i nie wie­czorową porą. W Grecji 3 razy do roku z okazji świąt religij­nych trzech aktualnie żyjących dramaturgów wystawiało kolejno po trzy swoje utwory tragiczne. Cała ta impreza trwała 3 dni. Nic więc dziwnego,że dostojniejszym gościom niewolnicy przynosili wyściełane stołki i je­dzenie. W czasie rozkwitu teatru klasycznego konkurowało ze sobą trzech autorów: Ajschylos,Sofokles i Eurypides.

SOFOKLES I JEGO DRAMATY

Tym,który "wygryzał" bez­apelacyjnie swych przeciwników, był Sofokles. Odniósł on aż 24 zwycięstwa,podczas gdy Ajs­chylos tylko 13,a Eurypides za­ledwie 5. Złośliwi historycy po­wiadali,że zawdzięczał te suk­cesy nie tylko talentowi,ale rów­nież sprytnemu lawirowaniu mię­dzy dostojnikami. Dzięki temu również piastował sam wysokie urzędy państwowe, wojskowe również. W każdym razie pod­czas 90 lat życia stworzył 123 utwory,z których do naszych czasów przetrwało 8. Sofokles,syn bogatego właściciela manu­faktury broni,był człowiekiem nadzwyczaj pobożnym. Wierzył on w prorocze sny, wyrocznie,cudowne uzdrowienia. Nic więc dziwnego,że powierzono mu w w Atenach urząd kapłana,a po śmierci zaliczono go w po­czet herosów i na jego grobie składano ofiary. Sofokles po raz pierwszy wprowadził do greckiego dra­matu trzeciego aktora. On rów­nież wzbogacił utwory oparte dotychczas na bezwzględnej prostocie akcji,komplikując sy­tuację,a tym samym czyniąc ją bardziej ciekawą. Wartość twór­czości jego polega jednak prze­de wszystkim na tym,że w prze­ciwieństwie do swych poprzed­ników bohaterem uczynił jed­nostkę,a nie ród,że uznając wprawdzie władzę bogów nie symbol i mit postawił przed wi­dzem,ale żywego człowieka wraz z bogactwem jego przeżyć. Najwybitniejszym dramatem Sofoklesa jest "Król Edyp",któ­ry pokazuje nieodwracalność przeznaczenia i stanowi okrutne oskarżenie bezlitosnej sprawied­liwości bogów. Akcja oparta jest o legendarną historię. Król Lajos popełnił czyn niezgodny z mo­ralnością, za co musi ponieść karę. Ale kara bogów jest strasz­na. Ich syn,który jeszcze się nie urodził,przyjdzie na świat pod znakiem klątwy. Wyrocznia prze­powiedziała,że zabije on ojca i ożeni się z matką,popełnia­jąc kazirodztwo. Rodzice wydali niemowlę na śmierć,ale przez przypadek ocalił je pasterz. Gdy Edyp dorósł,wyrocznia wyznała mu przepowiednię. Wtedy po­stanowił uciec przed swym lo­sem. Po drodze jednak przez nieświadomość zabił własnego ojca. Przypadki,które starożytni uznali za zrządzenie mściwego losu,doprowadziły go do ślu­bu z własną matką,co z kolei sprawiło,że zagniewani bogo­wie zesłali na kraj zarazę.

KRÓL EDYP URODZIŁ SIĘ NA NOWO

Akcja dramatu Sofoklesa po­lega na poszukiwaniu przez Edy­pa prawdy. W swojej nieświa­domości szuka on przestępcy,który swymi czynami ściągnął na kraj karę bogów. Jest to jak gdyby przewód sądowy. Srogi i hardy sędzia okazuje się zbrodniarzem. Wówczas nie­szczęśliwa matka,a zarazem żo­na własnego syna - Jokasta po­pełnia samobójstwo,a on sam oślepia się i wyrusza znów na tułaczkę,by odprawiać do koń­ca życia pokutę. Teatr Dramatyczny pokusił się o nadanie starej greckiej tragedii nowej oprawy scenicznej. Daw­ny,wierszowany tekst zastąpio­no nowym przekładem Dygata,pisanym prozą. Muzykę opraco­wał Baird. Tytułową rolę zagrał Holoubek,a chór starców utwo­rzono z młodych ludzi występu­jących w sztukach na wskroś współczesnych. Przede wszyst­kim jednak współczesność wi­dowiska polega na tym,że na­dano mu nową, humanistyczną interpretację,że przepojono je dzisiejszym spojrzeniem na los człowieka nieszczęśliwego. Edyp w Teatrze Dramatycznym to już nie zaślepiony w słowa wyroczni nieszczęśliwiec,ale człowiek z krwi i kości,który podejmuje tragiczną i beznadziejną w skut­kach walkę ze swoim losem,to człowiek,który cierpi,przeżywa,buntuje się i szamoce,a nie ilustruje tezę Sofoklesa,że zem­sta bogów jest nieodwracalna.