Artykuły

Mariusz Treliński nakręcił trzy filmy, które przeszły bez echa. Kiedy zaczął reżyserować ope­ry, na jego punkcie oszalał świat.

Nie cierpiał opery. Mierziły go grubo upudrowane, tkwiące nieruchomo na scenie primadonny i nadekspresyjne gesty solistów. Miał mdłości na widok kartonowych de­koracji, malowanych ciężką ręką pałaców, ogrodów i morskich fal. - To wszystko by­ło nudne i przeraźliwie sztuczne - opowia­da 43-letni Mariusz Treliński.

Dziś ten zdeklarowany przeciwnik ko­turnowego sztywniactwa przygotowuje już siódmą operę: spektakl "Andrea Chenier" do muzyki i libretta Umberto Giordano. Polska premiera 12 marca w poznań­skim Teatrze Wielkim. Pół roku później, w trzecią rocznicę ataku na World Trade Center, spektakl trafi na deski Opery Wa­szyngtońskiej, kierowanej przez Placido Domingo.

Jak twierdzą najbliżsi współpracownicy Dominga, maestro zapowiadał jeszcze przed obejrzeniem prób (do Polski przyle­ciał 7 marca), że "Andrea Chenier" w reży­serii Trelińskiego będzie największym wy­darzeniem operowym tego roku na świe­cie. Domingo osobiście ustalił termin amerykańskiej premiery widowiska. We­dług słynnego tenora 11 września jest naj­lepszą datą premiery spektaklu traktujące­go o terrorze.

Dziś Treliński zajęty jest poznańską insce­nizacją. Jak szalony uwija się między sceną, szwalnią i pracownią scenografów. Na py­tania "Newsweeka" odpowiada w biegu, bo jak wyjaśnia: - Mam syndrom napięcia przedpremierowego. Widać, że rozpiera go energia. Staje przed chórem, by konsultować kolejną par­tię, a po chwili już wpada na scenę i demon­struje śpiewakom, w jaki sposób mają za­grać scenę śmierci głównego bohatera. Wszystko dzieje się jak na przyspieszonym podglądzie na domowym wideo. Na scenę wjeżdża potężna, obsypana złotym brokatem harfa. Treliński zostawia solistów i podbiega do scenografa Borisa Kudlicki.

- Ta harfa musi być cieńsza, zrób to na jutro - rzuca do scenografa. Zeskakuje ze sceny i siada na jednym z foteli pośrodku widow­ni. Szczupły, ubrany w sportowe, modne spodnie i dresową bluzę, co chwila popra­wia niesforne włosy. - Kochani, zaczynamy próbę. Czy orkiestra jest gotowa? - woła głośno.

Zapada cisza. Na scenę wchodzą arty­ści w śnieżnobiałych strojach i wysokich na metr perukach, wykonanych z ażuro­wej tkaniny. - Przedrewolucyjna arysto­kracja. Wyprana z uczuć, więc wyprana z barw - szeptem tłumaczy mi Treliński. - Zobaczysz, to fascynująca opowieść, w Polsce mało znana, bo ostatni raz wy­stawiano ją u nas ponad czterdzieści lat temu - dodaje.

Akcja spektaklu rozgrywa się w czasie rewolucji francuskiej w roku 1789. Jej boha­ter, tytułowy Andrea Chenier to postać au­tentyczna - romantyk, żołnierz i rewolu­cjonista. Dla wielu Francuzów do dziś jest uosobieniem bezkompromisowości. Che­nier bacznie przyglądał się rewolucji, nie wierzył ślepo w rozgłaszane podówczas ideały wolności, równości i braterstwa - lecz odważnie krytykował narastającą spi­ralę rewolucyjnego terroru. Kontestację przypłacił życiem, ale dzięki temu stał się legendą, w dodatku nie tylko dla swoich rodaków. - Podczas stanu wojennego pol­scy więźniowie polityczni podpisywali swoje grypsy "Chenier". Był dla nich ide­ałem, bo jak oni walczył z totalitaryzmem - szepcze Treliński.

I choć reżyser zarzeka się, że nie inte­resuje się polityką (która go "brzydzi"), jego opera komentuje współczesność. Wystar­czy spojrzeć na mo­numentalną scenogra­fię. Z wysokiej na pięć metrów czarno-czer­wonej mównicy płyną długie, wyśpiewywane tyrady. Oto wymarzone miejsce dla obłąkane­go totalitarnego wataż­ki, ale i dla zasłuchane­go w swoje puste trele demokratycznego par­lamentarzysty. - Chcę pokazać, że ludzie walczący o idee łatwo stają się tyranami na wzór tych, których właśnie obalili - tłumaczy Treliński.

- Ustalmy wreszcie, w jaki sposób ten Chenier ma upadać, bo podobno znowu ci się zmieniła koncepcja - przerywa rozmowę choreograf Emil Wesołowski. Po chwili podchodzi do nas scenograf Boris Kudlicka, za nim Felice Rose, specjalistka od oświetlenia i Danuta Grochowska, asystentka reżyse­ra. Kolejna szybka narada. Cała gwardia przyboczna Trelińskiego w komplecie. Bez niej reżyser w ogóle nie zabiera się do pracy nad operą. "Andrea Chenier" jest już ich siódmą wspólną realizacją. Po krótkich usta­leniach Treliński wraca do nas i tłumaczy: - Otaczam się ludźmi, którzy są wielkimi artystami i z którymi rozu­miem się w lot. Docenił to Placido Do­mingo, szef dwóch amery­kańskich oper, w Waszyng­tonie i Los Angeles. Gdy w roku 1999 zobaczył na ta­śmie wideo "Madame Butterfly", operową realizację Trelińskiego, natychmiast zaprosił reżysera wraz z jego spektaklem do Stanów. Miał nosa. "Operowy wizjoner" - napisał o Trelińskim "New York Times", nazywając jego spektakl "znakomitą, zapierającą dech w piersiach inscenizacją". O "eksplozji świeżości" rozpisywał się recenzent "USA Today". "Rewolucjonista!" - krzyczał kry­tyk "Los Angeles Times'a". Takimi pochwa­łami obsypało inscenizatora kilkanaście amerykańskich opiniotwórczych pism.

Jak Treliński tego dokonał? Przewrócił operową konwencję do góry nogami. Prawie dosłownie - bo śpiewaków współpra­ca z Trelińskim zmusza do porzucenia wszystkich przyzwyczajeń. Pod okiem reżysera soliści muszą zapomnieć o do­stojnym wchodzeniu na scenę, statycznym odśpiewaniu swojej partii i monumental­nym wyjściu. Do każdego spektaklu muszą opanować nowy zestaw gestów. Koniec ze sztucznością - każdy z nich mu­si grać ciałem i mimiką twarzy, niczym współcześni aktorzy filmowi. No i przede wszystkim od nowa uczyć się... śpiewać.

Bo o ile wcześniej mogli wykonywać swoje długie partie na stojąco, teraz zmu­szani są do pracy w ekstremalnych dla nich pozycjach. Najpierw protestują, że nie da się zaśpiewać, leżąc albo biegając. Albo mając na głowie worek skazańca tuż przed egzekucją. Jednak po wielu próbach prze­konują się, że to możliwe.

Dzięki tym reżyserskim zabiegom jego ope­ry nabierają dynamiki i nieomal teledyskowego tempa. Ale, by nie rozsadziły trady­cyjnej operowej scenografii, sprytny Tre­liński dobrał sobie równie kreatywnego specjalistę od "opakowania" swoich spek­takli: słowackiego scenografa Borisa Kudlickę. - Precz z tradycją - krzyczą do wi­dzów dekoracje Kudlicki, budowane naj­częściej z ogromnych płatów plastiku, jednobarwnych tkanin i metalowych rusz­towań. Postaci żwawo ruszają się po scenie, oświetlonej migotliwie przez kolejną stałą kooperantkę przedsięwzięć Treliń­skiego, Felice Rose - amerykańską specja­listkę od teatralnego oświetlenia, która kilka miesięcy w roku spędza na pracy w Polsce.

I nawet kiedy czasem przed publiczno­ścią na kilkuset metrach kwadratowych porusza się naraz dwustu śpiewających aktorów, na scenie panuje idealny porządek. - Dla Mariusza najważniejszy jest rytm - twierdzi Danuta Grochowska, asy­stentka reżysera.

Placido Domingo po sukcesie "Madame Butterfly" natychmiast zaproponował pol­skiemu reżyserowi kolejny projekt, ale ten odmówił. - Byłem wykończony, musiałem odpocząć. Nie chciałem stać się maszyną do tworzenia oper na zamówienie - wspo­mina Treliński. Domingo, któremu nikt wcześniej nie odmówił współpracy, nie uniósł się dumą. Więcej - stwierdził, że jest zainteresowany wszystkimi projektami operowymi, które chodzą po głowie Treliń­skiemu. Zeszły sezon pokazał, że to nie by­ły popremierowe, kurtuazyjne deklaracje: Treliński wystawił w Los Angeles przyjęte­go entuzjastycznie "Don Giovanniego" Mozarta, a w Berlinie "Damę Pikową" Pio­tra Czajkowskiego. W tej ostatniej operze Domingo zaśpiewał główną męską rolę - Hermanna.

Dzięki takim hitom Mariusz Treliński jest dziś na operowym dachu świata i nie zanosi się, by szybko miał z niego spaść.

Aż dziw bierze, że z filmami reżyserowi nie poszło równie dobrze. Treliński debiu­tował w roku 1990 obrazem "Pożegnanie jesieni" według powieści Witkacego, który pokazywał na festiwalach filmowych w Europie i Stanach. Potem nakręcił me­lancholijny obraz "Łagodna" (1995), ekra­nizację prozy Fiodora Dostojewskiego. Swój ostatni film zrobił cztery lata temu. Ale tak jak poprzednie dwa, również "Egoiści" (2000) - opowieść o współczes­nych polskich yuppies, którzy zażarcie walczą o karierę i pieniądze - nie stał się komercyjnym sukcesem. Mimo wszystko reżyser zapowiada: - Wracam do filmu. Jeszcze w tym roku zaczynam zdjęcia do "Balladyny" według Juliusza Słowac­kiego. Lubię płodozmian.

Jednak na razie Treliński nie ma czasu na kombinowanie, w jaki sposób uporać się z przeniesieniem na ekran dramatu wiesz­cza. Do premiery "Andrea Chenier" zosta­ło zaledwie kilka dni. Emocje gwałtownie rosną. - Z minuty na minutę Mariusz bę­dzie biegał między sceną a widownią jesz­cze szybciej. Im bliżej godziny zero, tym ma większą nerwicę - śmieje się Grochow­ska. - Ale przecież nie pokazuję tego po so­bie - słyszymy głos Trelińskiego. Odwraca­my się. Stoi za nami. Hm! A jeszcze przed sekundą był na scenie.