Artykuły

Czesław Miłosz, Josif Brodski i Tomas Venclova byli bohaterami konferencji "Pogranicze jako doświadczenie duchowe", która odbyła się w Teatrze Aleksandryjskim w Sankt-Petersburgu.

Wielka trójka Miłosz-Brodski-Venclova jest dla nas wyjątkowa: uosabia los narodów Europy Wschodniej, najpierw uciemiężonych przez komunizm, a potem, również dzięki wielkim poetom, dążących do wyzwolenia się spod jarzma totalitaryzmu. Miłosz-Brodski-Venclova dali przykład, jak wznosić się ponad narodowe uprzedzenia i podziały, które występowały i wciąż występują pomiędzy Polakami, Litwinami i Rosjanami. Czynili to, pisząc, przyjaźniąc się oraz kreśląc projekty nowej demokratycznej, zjednoczonej Europy, do której dołączyła już Polska i Litwa. Zaś Rosja, miejmy nadzieję, jest w drodze.

Putin i Pandora

Tomas Venclova wziął udział w konferencji dzięki bezpośredniej transmisji przez Skype'a. Mówił na temat "Pogranicze: budowa czy ruina?".

- Mniej więcej od półtora roku mamy w Europie nową sytuację - powiedział "Rz" Tomas Venclowa. - Wszystko zaczęło się od aneksji Krymu przez putinowską Rosję, dokonanej z naruszeniem prawa międzynarodowego. To są sprawy absolutnie niedopuszczalne. W Rosji mówi się, że Krym jest znaczącym miejscem dla kultury rosyjskiej i znacznie mniej ważnym dla kultury ukraińskiej, co jest nawet prawdą. Puszkin napisał o Krymie "Fontannę Bakczysaraju", Tołstoj - "Sewastopolskie opowiadania", zaś Mandelsztam piękne krymskie wiersze. Pamiętajmy jednak, że przed kulturą rosyjską na Krymie zakorzeniła się tatarska, co opisał Puszkin, a wcześniej - grecka, co z kolei najmocniej podkreślał Mandelsztam. Wszystkie te konteksty składają się na zagmatwaną historię, która jest typowa dla wszystkich pograniczy, w szczególności zaś na wschodzie Europy. Tak jest w Wilnie i we Lwowie.

Venclova przypomniał też, że na temat Lwowa wypowiedział się polski historyk Jan Żaryn, ale tonacji jego wypowiedzi nie pochwala. - Nie można łamać prawa międzynarodowego i zmieniać układu państw na mapie - mówił na konferencji. - Jeśli już, to za zgodą stron, przy stole negocjacyjnym. Co dzieje się w innym wypadku, pokazał Putin, zabierając Krym: otworzył puszkę Pandory. Strach pomyśleć, co by się stało, gdyby wszyscy politycy w Europie Wschodniej chcieli iść tym tropem, przecież w naszej części kontynentu każdy ma jakieś zadawnione pretensje i zaszłości. Polska ma nostalgię do Kresów, a Niemcy podobną do Wrocławia, Szczecina, Gdańska i Olsztyna, zaś Litwini do Suwałk, tak jak Ukraińcy do Przemyśla. W jeszcze bardziej skomplikowanej sytuacji znajdują się Węgrzy, Rumunii i mieszkańcy dawnej Jugosławii. Jeśli nie zrozumieją, że nadrzędną sprawą jest budowanie pokoju - ich pogranicze może się zamienić się w ruinę, czemu trzeba zapobiegać. Dlatego w żadnym wypadku nie można sobie pozwalać na terytorialne pretensje i roszczenia.

Rosyjskie toasty

Zapytaliśmy Tomasa Venclovę, czy jego zdaniem rosyjskie środowiska opozycyjne mają dziś szansę wpływać na zmianę proputinowskich, imperialnych sympatii większości rosyjskiego społeczeństwa.

- Kiedy zaczynał się ruch dysydencki w czasach Breżniewa, wyglądało na to, że jest to absolutnie beznadziejna sprawa - odpowiedział. - Sami dysydenci wznosili ironiczne toasty: "Za sukces naszej beznadziejnej sprawy!". W końcu okazała się mniej beznadziejna niż myślano, wymagała tylko wysiłku, czasu, poświęcenia, a czasami ofiar - zarówno w Rosji, jak i na emigracji. Teraz dysydentów jest znacznie więcej niż za Breżniewa, a ich walka może potrwać krócej niż przypuszczamy. W czasach sowieckich większość społeczeństwa robiła wrażenie absolutnie obojętnego na sprawy wolności, a jednak w chwili przełomu zmieniła się.

Niezwykle pożyteczne jest to, że Rosja związała się z Zachodem tysiącami relacji. Właśnie dlatego działają na nią sankcje. Wcześniej czy później będziemy widzieli tego skutki.

Jest takie słowo

- W Sankt-Petersburg spotkaliśmy się z przyjaciółmi ze środowiska dawnej antysowieckiej opozycji, która z przerażeniem patrzy na to, co dzieje się w Rosji - powiedział "Rz" Grzegorz Gauden, dyrektor Instytutu Książki. - Z wielkiej trójki poetów: Czesław Miłosz-Josif Brodski-Tomas Venclova, jest z nami już tylko ten ostatni, ale żyje i trwa poezja, a także przekaz wzajemnego szacunku dla kultur, narodów, społeczeństw. Warto przypominać przyjaźń pisarzy pochodzących z Litwy z rosyjskimi dysydentami. To, co dla nas ważne, co uderzało podczas całej konferencji, to ogromny respekt dla Miłosza, uważanego w Rosji nie tylko za wielkiego poetę, ale i myśliciela.

Grzegorz Gauden, powiedział też, że Tomas Venclova stawiał niezwykle ważne pytania, a za nim poszły kolejne: czy Rosja używa pojęcia: pogranicze, czy takie pojęcie w ogóle istnieje w języku rosyjskim?

- Odpowiedź obecnie brzmi: raczej nie, przecież Rosja stara się wchłonąć wszystko to, co naokoło - uważa Grzegorz Gauden. - Zamiast rozmawiać o swoich granicach, woli akcentować kwestię rosyjskiej strefy interesów. A przecież pojęcie pogranicza łączy się z uznaniem różnic pomiędzy społeczeństwami żyjącymi na terenie przygranicznym oraz budowaniem porozumienia między nimi. Chodzi nie tylko o granice państwa, ale również języka, religii, kultur, etniczne. Pogranicza znakomicie funkcjonują w Europie Zachodniej, gdzie dobrosąsiedzka atmosfera jest efektem namysłu nad dawnymi konfliktami, jakie teraz chcemy rozwiązywać drogą pokojową.

Będą kolejna spotkania

- Już sam tytuł konferencji "Duchowość pogranicza", zainspirowany zbiorem esejów Tomasa Venclovy "Pogranicze", a także fakt, że możemy na ten temat rozmawiać w dzisiejszej Rosji, wypada uznać za novum - mówi "Rz" Krzysztof Czyżewski, twórca Ośrodka Pogranicze w Sejnach, pisarz. - Myślę, że trzeba dostrzec pozytywny wpływ środowiska paryskiej "Kultury" oraz nasz. Rosjanie coraz bardziej rozumieją, że bez dialogu międzykulturowego i otwierania zamkniętych fortec nie da się funkcjonować we współczesnym świecie. Właśnie w tym duchu odczytywaliśmy dzieło Miłosza, Brodskiego i Venclowy.

Krzysztof Czyżewski podkreśla, że debata będzie kontynuowana: - Za pierwszym spotkaniem pójdzie druga konferencja zaplanowana na luty 2016 roku. Odbędzie się w Sankt-Petersburgu na uniwersytecie, m.in. we współpracy z Muzeum Anny Achmatowej. Wszyscy czuliśmy, że mamy do czynienia z początkiem nowego rozdziału, nie tylko w sferze literackiej, ale kulturowej.

Organizatorami konferencji byli Instytut Książki, Instytut Polski, Konsulat Generalny Republiki Litewskiej w Sankt-Petersburgu, Wydawnictwo Iwana Limbacha.

Nad całością unosił się duch paryskiej "Kultury" i jej redaktora - Jerzego Giedroycia. Przypomnijmy, że nagrodę jego imienia przyznaje co roku redakcja "Rzeczpospolitej", którą podczas konferencji reprezentowała Hanna Wawrowska, sekretarz kapituły.