Artykuły

Krzysztof Penderecki: "Czarna maska", opera w 1 akcie. Libretto - Harry Kupfer i Krzysztof Penderecki wg dramatu Gerharta Hauptmanna "Die Schwarze Maske'' z polskim przekładem Antoniego Libery i Ja­nusza Szpotańskiego. Kierownictwo muzyczne - Robert Satanowski, re­żyseria - Albert Andre Lheureux, scenografia - Andrzej Majewski, kierownictwo chóru - Bogdan Gola, choreografia - Zbigniew Juchnowski. Orkiestra, chór, balet i soliści Teatru Wielkiego. W głównych rolach: Silvanus Schuller - Roman Węgrzyn, Benigna - Elżbieta Hoff, Lovel Perl - Jerzy Artysz, Arabella - Małgorzata Schmidt, Rosa Sacchi - Wanda Bargiełowska, Jedidja Potter - Jacek Parol, Francois Tortebat - Marek Dąbrowski, Daga - Teresa Borowczyk, Robert Dedo - Bronisław Pekowski, Wendt - Jerzy Kulesza, Hadank - Krzysztof Szmyt, hrabia Ebbo Huttenwachter - Ryszard Morka, hrabina Laura - Anna Malewicz-Madey, Czarna maska - Zbigniew Czapski-Kłoda. Teatr Wielki. War­szawa, premiera l8 września 1988 r.

"CZARNA MASKA" jest wybitnym dziełem postekspresjonizmu, konsekwencją rozwoju gatunku operowego, kolejnym ogniwem po operach Ryszarda Straussa, Schonberga i Berga. Język brzmieniowy Pen­dereckiego jest tu najbliższy Pasji, prawie znikły szmerowo-dźwiękowe chmury i grzmoty, są tylko epizodycznym echem dawnych dzieł. Pełno tu kontrapunktów, figuracji, nerwo­wych, obsesyjnych motywów, ostrych konturów rytmicznych. Krążą cytaty Polskiego Requiem i Te Deum Pendereckiego, fragmenty baroko­wych chorałów i tańców. Wszystko rozwija się z przeobrażeń kilku mo­tywów, odpowiadających charakterom i sytuacjom na scenie, inaczej niż w "Raju utraconym", gdzie narzędziem dramaturgii były określone, kontras­tujące współbrzmienia tercji, seksty i kwarty zwiększonej. "Czarna maska" to studium piekła na ziemi, którego człowiek jest przyczyną i ofiarą zanim pochłonie go ni­cość. Studium człowieka, przelotnego gościa na ziemi, jego imperatywów wewnętrznych i kalkulacji, celów, chimer i obłędów w zetknięciu z wiecznością zrealizowane sugestyw­nie, z głębokim zrozumieniem, mu­zycznie i scenicznie. Zgodna akcja interpretacji muzycznej, reżyserii i scenografii rozwija wielkie crescendo śmierci, miesza rzeczywistość z fikcją wyobraźni i symboliką, zderza agre­sywność perkusji i smyczków z od­realnionym brzmieniem instrumen­tów dętych i chóru płynącym z bal­konu pod plafonem. Horror, obłęd, strach, przywidzenia w zderzeniu z praktycznym myśleniem, wyrafino­wane kontrapunkty, ruch na scenie, pewnie narysowane charaktery posta­ci, psychologiczne motywy działania, odruchy, wszystko splata się w wiel­ką prawdę artystyczną. Widz i słu­chacz nie zdaje sobie sprawy z ogro­mu trudności tej partytury, orkie­strowych i wokalnych, wszystko pły­nie spontanicznie, działania sceniczne są zespolone z muzyką.

Byłoby błędem oceniać to przedsta­wienia według wyizolowanych reguł belcanta klasycznej opery. Brzmie­nia i technika wokalna służą tu skondensowanej, takiej a nie innej ekspresji, nieważne przy pomocy jakich sposobów i środków osiągniętej. Słu­żący Jedidja Potter, nawiedzony jansenista i Benigna, żona burmistrza, Putyfara i święta, hrabia Ebbo i Ro­sa Sacchi, organista Hadankt i obłą­kana służąca Daga - te postacie ży­ją na scenie i działają na wyobraź­nię.

Nie wszystkie dźwięki najtrudniej­szej partii, partii Benigny, słychać na widowni. Polski przekład niemiec­kiego libretta nie odgrywa istotnej roli, bo słowo rzadko dochodzi do słu­chacza i rzadko jest zrozumiałe. Mo­żna zastanawiać się, w jakim stopniu decyduje o tym tak napisana muzy­ka, a w jakim wykonanie i akustyka (teatr zakupił wiele rzadkich instru­mentów perkusyjnych, by być w zgo­dzie z wymaganiami kompozytora i skompletować tę grupę orkiestry - w sumie około 40 instrumentów). Ala jest to opera niedomówień i nieokre­ślonych symboli, jest to opera atmo­sfery, a słowo i fabuła nie mają zna­czenia zasadniczego. Tę atmosferą tworzą także Arabella i ogrodnik Tortebas, żydowski kupiec Perl i hrabina Laura Huttenwachter, bur­mistrz Schuller, opat Dedo i pleban Wendt, nawet gdy niewiele mówią, czy śpiewają. Premiera "Czarnej ma­ski" jest jednym z najpoważniejszych sukcesów warszawskiego Teatru Wielkiego.