Erwin Axer
Polski Ośrodek Międzynarodowego Instytutu Teatralnego (ITI) uhonorował twórców szczególnie zasłużonych w propagowaniu naszej kultury za granicą. Jednym z dwóch laureatów nagrody ITI jest wybitny reżyser teatralny, długoletni dyrektor warszawskiego Teatru Współczesnego, Erwin Axer. Nie udało się nam dotrzeć do niego z gratulacjami. Wyjechał właśnie do Wiednia, gdzie przygotowuje premierę "Wdów" Sławomira Mrożka.
Mrożek oraz Witkacy to ci spośród polskich autorów, których Axer najczęściej prezentował obcej publiczności. Jednym z najbardziej prestiżowych zagranicznych sukcesów tego reżysera była premiera "Emigrantów" Mrożka w berlińskim "Schiller Theater".
Lista zagranicznych prac Axera jest długa, obejmuje zresztą nie tylko autorów polskich. Głośne były np. Axerowskie inscenizacje Czechowa: "Wujaszka Wani" w Monachium i "Mewy" w wiedeńskim Burgtheater. Głośne były również spektakle Musila: "Marzyciele" i "Vincenz i przyjaciółka znakomitych mężów" w Wiedniu oraz Ibsena, ostatnio "Gdy wstaniemy z martwych" w Hamburgu. Z sukcesem sięgał Axer także po twórczość Bernharda, np. "Am Ziel" w Berlinie Zachodnim w 1987 r.
Krajowa twórczość Axera związana była przede wszystkim z Teatrem Współczesnym, któremu dyrektorował ponad 30 lat. Najpierw była jednak Łódź, gdzie trzej młodzi, zbuntowani uczniowie Leona Schillera - Axer, Kazimierz Rudzki i Józef Wyszomirski - wraz z Michałem Meliną wspólnie prowadzili Teatr Kameralny. Repertuar tej sceny pozostawał w opozycji wobec monumentalnego teatru Leona Schillera. Jego podstawą były realizacje Shawa i współczesnej dramaturgii zachodniej, głównie angloamerykańskiej. Ogólnopolską sławę zdobyły wówczas: "Szklana menażeria", "Joanna z Lotaryngii" i "Kadet Winslow", wszystkie w reżyserii Axera.
W 1949 r. Teatr Kameralny przeniósł się do Warszawy, zmieniając nazwę na Współczesny. W latach 1945-1954 Axer pełni funkcję jego wicedyrektora i kierownika artystycznego, a od 1954 do 1981 - dyrektora.
We wczesnych latach warszawskich Axer pracuje głównie nad współczesnym dramatem polskim: "Niemcy" Kruczkowskiego, "Zwykła sprawa" Tarna (Współczesny) i głośny, odwilżowy "Ostry dyżur" Lutowskiego (Narodowy). W okresie fuzji Współczesnego z Teatrem Narodowym Axer wystawia na tej scenie m.in. "Kordiana" z Łomnickim w roli tytułowej i wspaniałym Kurnakowiczem jako Wielkim Księciem Konstantym. Przedstawienie opisywano jako ascetyczne i intelektualne, podkreślano niechęć Axera do rozbudowanej inscenizacji. Dla wielu spośród widzów cechy te na stałe zwiążą się z teatrem Axera.
Lata późniejsze to powrót do dramaturgii obcej, pamiętny słynnymi spektaklami "Much" Sartre'a, a zwłaszcza "Kariery Arturo Ui" z rewelacyjnym Tadeuszem Łomnickim. Ten drapieżny, polemiczny wobec brechtowskiego kanonu spektakl zapoczątkowuje w twórczości Axera nurt epicki, współistniejący odtąd z nurtem realizmu psychologicznego i refleksji filozoficznej. Wielkim sukcesem Axera było również niedalekie od realizmu "Tango" Mrożka, spektakl-legenda, do dziś punkt odniesienia dla inscenizatorów.
W latach późniejszych Axer zwraca się w stronę klasyki. Inscenizuje m.in. "Ifigenię w Taurydzie", "Marię Stuart", "Trzy siostry". W 1977 r. żywo dyskutowana była jego kolejna premiera "Kordiana", demonstracyjnie - jak twierdziła krytyka - podkreślająca rolę słowa w teatrze. Słowa jakże często ginącego wówczas w powodzi eksperymentów stylistycznych. Zbuntowany uczeń Schillera uprawia teatr nazywany przez krytykę różnie: aktorskim, literackim, kameralnym, racjonalistycznym. Cechuje go przede wszystkim szacunek dla materii literackiej, dla dialogu i słowa. Powściągliwość inscenizacji idzie tu w parze z jasną linią interpretacyjną.
We wrześniu 1981 r. Axer zrezygnował z dyrekcji Teatru Współczesnego. Warszawskiej publiczności przypomniał się dopiero u progu lat dziewięćdziesiątych "Komediantem" Bernharda z Tadeuszem Łomnickim w roli głównej. Publiczność zachowuje kontakt z Axerem za pośrednictwem "Dialogu", wciąż jednak czeka na nowe spektakle mistrza.
