Artykuły

Legenda alternatywy, miejsce pielgrzymek, produkt eksportowy polskiej kultury. Teatr 40 lat temu założony przez Włodzimierza Staniewskiego dziś jest zjawiskiem klasycznym. A Ośrodek Praktyk Teatralnych Gardzienice, dawniej hipisowska komuna na odludziu, prężną instytucją - pisze Witold Mrozek w Gazecie Wyborczej.

Skąd się wziął Włodzimierz Staniewski pod Lublinem? Z Wrocławia. Tam z kolei przeniósł się z krakowskiej polonistyki i studenckiego Teatru STU, by trafić do Jerzego Grotowskiego - który właśnie stawał się światowym guru teatralnej awangardy.

Sam Staniewski od lat bardzo niechętnie wspomina tamten etap swojego życia. Grotowski odszedł wtedy od robienia przedstawień w stronę "kultury czynnej", w której podział na aktorów i widzów zanika, a parateatralne działania służą bezpośrednio duchowym poszukiwaniom.

Staniewski sam prowadził staż dla ówczesnych adeptów mistrza, ale w końcu miał mu powiedzieć: "Wiesz, spieprzyłeś sprawę, właściwie nie wiadomo, co to jest i w którą stronę idzie". Tak przynajmniej wspominał to w 1994 r. Relacje Staniewskiego i Grotowskiego byłyby tematem na osobną książkę. W każdym razie Staniewski ruszył na wschód.

Podróże z wózkiem

Krakowski teatrolog Tadeusz Kornaś w wyczerpującej monografii Gardzienic przyznaje, że trudno precyzyjnie wyznaczyć początek tego teatru. Wraca jednak opinia, że Gardzienice wzięły się z Wypraw (pisanych wielkim "w").

Przeszły one do legendy. Od końca lat 70. Staniewski i jego współpracownicy przemierzali kilometry między wioskami wschodniej Polski - z początku pieszo, z wózkiem, na którym ciągnęli dobytek. Wchodzili do wsi pozbawionych jeszcze telewizora w każdej chałupie. Śpiewali, grali z miejscowymi, uczyli się tradycyjnych pieśni.

To z Wypraw wyrosło pierwsze przedstawienie Gardzienic, "Spektakl wieczorny" z 1977 r. Grane było przede wszystkim przed publicznością "miejscową", żywo zaangażowaną. Szybko zainteresowali się nim widzowie "teatralni", "miastowi".

Mickiewicz w kaplicy

Kolejne Wyprawy prowadzą w stronę Podlasia, ale przede wszystkim Łemkowszczyzny, za żywymi śladami rusińskiej kultury przetrzebionej 30 lat wcześniej przez młodą władzę ludową w ramach akcji "Wisła".

Zbierają stare prawosławne teksty i melodie. Staniewski będzie o nich mówił pieśni "z obchoda". Sięgnie po "Żywot protopopa Awwakuma" - tekst o przywódcy staroobrzędowców, którzy w XVII w. protestowali przeciw liturgicznym reformom patriarchy Nikona i woleli śmierć niż działanie wbrew sumieniu.

Zabytek literatury staroruskiej Staniewski połączy z "Ustępem" z "Dziadów" Mickiewicza opisującym Petersburg Piotra Wielkiego jako ikonę rosyjskiej tyranii: "Nie chcieli ludzie; - błotne okolice / Car upodobał, i stawić rozkazał, / Nie miasto ludziom, lecz sobie stolicę: / Car tu wszechmocność woli swej pokazał". Na świecie spektakl będzie się czytać w kontekście wydarzeń nad Wisłą: stanu wojennego, atmosfery opresji i beznadziei.

"Żywot protopopa Awwakuma" światową premierę będzie miał w 1983 r. w kościółku we włoskim Trivento. W Polsce "Awwakuma" grano w starej kaplicy ariańskiej zrujnowanego gardzienickiego dworu. Według relacji widownia mieściła tam 24 osoby.

Teraz antyk

Z czasem Gardzienice się sformalizują, powstanie stowarzyszenie, aktorzy dostaną etaty w miejscowym domu kultury. Jednak dopiero w III RP przekształcą się w publiczną instytucję, dziś współprowadzoną przez ministra kultury i lubelskiego marszałka. A kolejne Wyprawy wiodą już poza granice Polski.

Gardzienice będą ciążyć ku dziedzictwu antyku. W 1997 r. powstaną "Metamorfozy" według awanturniczych opowieści łacińskiego pisarza Apulejusza z zachowanymi pieśniami antycznej Grecji w aranżacji Macieja Rychłego.

Później "Elektra" łącząca spektakl teatralny ze specyficznym wykładem, próbą rekonstrukcji znaczeń starożytnych greckich zapisów muzycznych, a przede wszystkim symboliki z malarstwa wazowego. Z zespołem zaczyna pracować kompozytor Zygmunt Konieczny - to również wpływa na zmianę gardzienickiej estetyki.

Za progiem chaty

W piątek Gardzienice pokażą premierę "Wesela" [na zdjęciu] w interpretacji Staniewskiego. Zwięzły, skupiony na najważniejszych skrzydlatych słowach Wyspiańskiego spektakl przetwarza je na muzyczne obrazy.

Zwrot do "Wesela" można chyba nazwać powrotem do początków. W 1979 r. Staniewski tak mówił o swoim wyjściu na wieś: "Wyspiański stał na progu izby weselnej i przypatrywał się. Trzeba by przekroczyć ten próg".

Staniewski go przekroczył, a po latach jedna z chat, gdzie przybysze zbierali się i skąd wyruszali na spektakle, stoi w samym sercu gardzienickiego kompleksu, przeniesiona w całości. To przy niej odbywa się poczęstunek - herbata i pierogi - wracający we wspomnieniach tych, którzy przez lata odwiedzali teatr.

Dzisiejsze Gardzienice to teatralny kombinat, artystyczne gospodarstwo - imponujący obiekt z ogrodem japońskim i odbudowanym dworem, w którym odrestaurowano 700-letnie piwnice. Teraz jest tu kilka scen, w tym największa - odbudowany od podstaw kamienny spichlerz. Kaplica, w której grano "Awwakuma" - dawniej, jak wspominano, "salka ze szczurami" - to izba pamięci. Przybywających wciąż lubelskich czy warszawskich mieszczuchów wita wideo - zapisy dawnych prac, wspomnienia Andrzeja Stasiuka. I gospodarz Staniewski nadzorujący budowę wśród robotników i majstrów.

W XXI w. Gardzienice przybliżyły się do miasta. A raczej miasto podeszło do Gardzienic - niedaleko jest lubelskie lotnisko, droga ekspresowa. Naprzeciw sąsiadującej z bramą zrujnowanej gorzelni stoi siłownia na świeżym powietrzu.

Dzieci Gardzienic

Fenomen Gardzienic oddziałuje szeroko, czyniąc z nich jeden z produktów eksportowych polskiej kultury. Podczas mniej lub bardziej burzliwych odejść z zespołu powstały kolejne grupy w różnym stopniu przetwarzające gardzienickie dziedzictwo.

I tak Grzegorz Bral, były aktor Gardzienic, wraz z ich współzałożycielką Anną Zubrzycki od 1997 r. kierują Teatrem Pieśń Kozła we Wrocławiu, organizują też Brave Festival. W Łodzi funkcjonuje Teatr Chorea powstały z inicjatywy Tomasza Rodowicza, jednego z głównych współpracowników Staniewskiego. W Warszawie działa Studium Teatralne Piotra Borowskiego, w którym szlify zdobywali twórcy tak dziś dalecy od ludowych śpiewów, jak reżyserka Weronika Szczawińska czy dramaturg Marcin Cecko.

Poza Staniewskim w Gardzienicach najdłużej został Mariusz Gołaj - w zespole od czasów "Awwakuma". Pierwsze teatralne kroki Gołaj stawiał, pracując z więźniami. Od lat mieszka we wsi nieopodal ośrodka, to tutaj urodziły się jego dziś już dorosłe dzieci.

Same Gardzienice też będą wychowywać kolejne pokolenia. Do Akademii Praktyk Teatralnych regularnie przyjeżdżają słuchacze z Norwegii czy Wielkiej Brytanii, by poznać gardzienicki trening aktorski.

Gardzienice od zawsze były teatrem autorskim, nie reżyserował tu nikt poza Staniewskim. Jednak w ostatnim czasie powstał "Generator Nadziei" - program wspierania młodych twórców. Na jubileuszowym festiwalu odbędą się więc także ich premiery. "Listy do Mileny" według Kafki przygotowuje Maciej Gorczyński, "Gody" na podstawie "Braci Karamazow" Dostojewskiego - Radosław Stępień. Obaj są studentami reżyserii szkoły teatralnej w Krakowie, od lat pozostają w orbicie Gardzienic. Pracują z nimi m.in. studenci Wydziału Teatru Tańca krakowskiej PWST w Bytomiu.

***

Jubileuszowy festiwal w Gardzienicach trwa od 28 września do 1 października. Cały program na stronie Gardzienice.org