Artykuły

- Zastanawiam się, dlaczego ludzie, którzy bezpośrednio przyczynili się do emigracji w Marcu '68, nigdy nie zostali ukarani - mówi reżyser Michał Zadara. W środę w Teatrze Powszechnym premiera jego przedstawienia "Sprawiedliwość".

Emigracja marcowa to jedno z najbardziej bolesnych wydarzeń w powojennej historii Polski. Tysiące ludzi na fali antysemickiej nagonki wyjechało ze swojego kraju. W 50. rocznicę Marca'68 wiele teatrów przygotowuje spektakle nawiązujące do tamtych dni: artyści przyglądają się dokumentom tego czasu, opisom wyjazdowej codzienności, życiu na przymusowej emigracji.

Izabela Szymańska: Przygotowujesz nie tylko spektakl o Marcu '68, ale też wspólnie z historykami i prawnikami zawiadomienie do prokuratury o możliwości popełnienia przestępstwa - nie zgadzasz się z tym, jak te wydarzenia były do tej pory opisywane?

Michał Zadara: Opowieść o Marcu nie została zamknięta. Pisanie historii to wybieranie różnych wydarzeń i układanie ich tak, żeby pokazać jakąś narrację. I ona zawsze ma zakończenie, np. "A potem wszyscy się spotkali i powiedzieli: Nigdy więcej wojny" - tak się kończy historia II wojny światowej. Albo: "I do dzisiaj kości ofiar leżą na polu, jako przestroga przed wojną". A w przypadku emigracji żydowskiej po '68 roku takiego zamknięcia nie ma.

Z licealnych lekcji historii pamiętam, że opowieść o Marcu kończyła się zdaniem: Wsiedli w pociąg na Dworcu Gdańskim i wyjechali.

- Pokolenie naszych rodziców i nauczycieli tak to zazwyczaj opowiada. Ale należy pamiętać, że dochodzą nowe fakty, jak ten, że procedura przyznawania dokumentów podróży była niezgodna z przepisami. Dlatego w 2005 roku Naczelny Sąd Administracyjny uznał, że tak naprawdę nikt nie został pozbawiony obywatelstwa. Jeżeli ktoś je wtedy stracił, to wystarczy dziś napisać najprostszy list do polskiej ambasady i z automatu sieje odzyskuje. Niektórzy uważają, że to i tak za dużo formalności, że do każdego, kto wyjechał, paszport powinien przyjść pocztą bez jakiegokolwiek proszenia, z czym się zgadzam.

Ale czy po 50 latach można jeszcze znaleźć winnych marcowej emigracji? Gomułka nie żyje, Moczar nie żyje, kogo chcecie pociągnąć do odpowiedzialności za te wydarzenia?

- Było wielu ludzi zaangażowanych w stworzenie warunków prawnych i społecznych, które wymusiły emigrację na 12987 obywatelach - tyle osób zadeklarowało wyjazd do Izraela. I część sprawców tego wypędzenia żyje.

Czy ta sprawa się nie przedawniła?

- Zbrodnie typu nawoływanie do nienawiści przedawniają się dosyć szybko. Ale nie przedawniają się zbrodnie przeciwko ludzkości. I teraz pewnie większość czytelników powie: "Jaka zbrodnia przeciwko ludzkości? Ludzie sobie wyjechali, każdy wtedy chciał wyjechać".

I jak na to odpowiesz?

- Tak po prostu nie było. Ludzie zostali wypędzeni. Jeżeli przeczytasz, jakie są kryteria zbrodni przeciwko ludzkości, to okazuje się, że takie okoliczności rzeczywiście miały miejsce, było to m.in.: wydarzenie na masową skalę, oparte na dyskryminacji według jakiejś cechy, powodowane polityką państwa albo jakiejś grupy. Kiedy to udowodnimy, wtedy musimy znaleźć ludzi, którzy żyją i dokonali rzeczy zabronionych przez ówczesne prawo. A prawo stanowił kodeks karny Makarewicza uchwalony w latach 30., plus tzw. mały kodeks karny - zabraniał on nawoływania do waśni narodowościowych, było to karalne do 5 lat więzienia.

W marcu '68 roku najwięcej złego zrobiły ówczesne media. Pisano, że Żydzi powinni zniknąć z naszego państwa, przypisywano im zbiorowo cechy bardzo negatywne. Przez to życie tysięcy ludzi stało się tutaj nieznośne. Moim zdaniem, gdyby tych artykułów w dziennikach nie było, to nie byłoby emigracji. Oczywiście zbrodnie przeciwko ludzkości to nie są zbrodnie, które robi się w pojedynkę; nie tylko dlatego, że są za duże, to jest ich wewnętrzna zasada, nie ma jednej osoby, która mogłaby zjednoczyć w sobie wszystkie aspekty zbrodni. Dziennikarze nie przyprowadzali ludzi na dworzec, tylko pisali teksty. Kto inny przemówił w Sali Kongresowej (Gomułka), ktoś inny przygotował listy Żydów (Moczar), a jeszcze ktoś inny - dokumenty podróży. Ale wszyscy razem stali się bandą, która zrobiła coś bardzo szkodliwego dla polskiego społeczeństwa.

Jak te przemyślenia, badania przełożyć na scenę?

- Wytłumaczymy tę sprawę. Lubię myśleć i uważam, że myślenie jest fajne, więc może łatwiej jest mi przenieść teorię prawną na scenę niż historię miłosną. Oczywiście w naszym spektaklu będzie też o miłości, emocjach, pięknych historiach. Nie, żartuję, nie będzie.

Dlaczego ten temat cię zainteresował?

- Po to jestem w teatrze, żeby stwarzać fakty społeczne, wpływać nażycie polis. Każdym projektem staram się coś zmienić, naprawić; czy to tym, że wspólnie z dziećmi zajmujemy się "Biblią" jak w Nowym Teatrze, czy to tym, że wystawiłem "Dziady" w całości w Teatrze Polskim we Wrocławiu, czy w końcu tym, że zastanawiam się, dlaczego ludzie, którzy bezpośrednio przyczynili się do emigracji w Marcu '68, nigdy nie zostali ukarani.

Jak na twój pomysł zareagowali marcowi emigranci?

- Ze zrozumiałym lękiem. Samego pomysłu, żeby postawić przed sądem kogoś za udokumentowane zbrodnie, nikt nie uważa za coś złego, ale pojawiło się pytanie: Czy to jest dobre dla Żydów? Czy to, że my dziś szukamy sprawiedliwości, nie odbije się negatywnie na życiu Żydów w Polsce? To oczywiście jest problem. Ja sam nie jestem Żydem, więc w pewnym sensie nie ja ponosiłbym konsekwencje przebudzenia antysemityzmu. Ale jak zobaczyliśmy jeszcze w trakcie prób, to przebudzenie antysemityzmu już nastąpiło.

***

"SPRAWIEDLIWOŚĆ"

TEATR POWSZECHNY

reżyseria: Michał Zadara, scenariusz: Michał Zadara i Nawojka Gurczyńska, historycy: Daniel Przastek, Paweł Mrowiński, Michał Kujawski, prawnicy: Paweł Marcisz, Jakub Urbanik, Rafał Kozerski i Występują: Barbara Wysocka, Ewa Skibińska, Arkadiusz Brykalski, Wiktor Loga--Skarczewski.

Premiera: 7 marca, godz. 19.30, Scena Mała. Kolejne spektakle: 8, 9, 10 marca, godz. 19.30; 11 marca, godz. 18. Bilety: 60 zł (normalny), 40 zł (ulgowy).

***

WOKÓŁ MARCA'68.

2 MARCA GODZ. 15. UNIWERSYTET WARSZAWSKI, KRAKOWSKIE PRZEDMIEŚCIE 26/28

Na Wydziale Historycznym Uniwersytetu Warszawskiego odbędzie się debata pt. "Przed Marcem'68", w której udział wezmą: prof. Grzegorz Berendt, historyk, naczelnik Biura Edukacji Publicznej oddziału IPN w Gdańsku oraz członek Rady Naukowej Żydowskiego Instytutu Historycznego; prof. Andrzej Paczkowski, historyk, naukowiec, wykładowca akademicki, w okresie PRL działacz opozycji demokratycznej; prof. Marcin Zaremba, badacz najnowszej historii Polski, oraz Irena Lasota, prezes IDEE, emigrantka marcowa, publicystka i filozofka. Debatę poprowadzi dr Ryszard Żółtaniecki, socjolog, dyplomata i wykładowca Collegium Civitas.

***

PO MARCU'68 - WYSTAWA

7 MARCA - 20 MAJA, DOM SPOTKAŃ Z HISTORIĄ, UL. KAROWA 20

W 50. rocznicę Marca '68 Dom Spotkań z Historią prezentuje wystawę według scenariusza Agaty Tuszyńskiej. To -jak zapowiadają twórcy - wielogłosowa opowieść o pokoleniu pomarcowych emigrantów, którzy opuścili Polskę z "dokumentem podróży" stwierdzającym, że jego okaziciel nie jest już obywatelem tego kraju. Czy wspomnienie o Polsce wciąż boli? Czy powinno? Czy wyjazd był dla tych młodych ludzi koniecznością, czy nieuchronną potrzebą? Opowieść o ich losach, tu, w Polsce, i tam, na emigracji, to temat przewodni wystawy zbudowanej ze wspomnień, fragmentów listów, dokumentów, fotografii z rodzinnych albumów i współczesnych zdjęć.

***

SPEKTAKL PLENEROWY

8 MARCA, GODZ. 12. DWORZEC PKP WARSZAWA GDAŃSKA. WSTĘP WOLNY

Spotkanie przy tablicy pamiątkowej na Dworcu Gdańskim oraz spektakl plenerowy "Spakowani, czyli skrócona historia o tym, kto czego nie zabrał" według scenariusza i w reżyserii Agaty Dudy-Gracz. Wydarzenie organizowane przez Teatr Żydowski i fundację Shalom.

***

DEBATA "PRAWDA I ROLA

8 MARCA, GODZ. 19. NOWY TEATR, UL. MADALIŃSKIEGO 10/16

O O polityczności i polaryzacji środowiska dziennikarskiego kiedyś i dziś z Agatą Szczęśniak będą rozmawiać Janina Jankowska, Seweryn Blumsztajn, Marcin Makowski i Jakub Majmurek. Wstęp wolny.

8 MARCA, GODZ. 19. NOWY TEATR, UL. MADALIŃSKIEGO 10/16, FOYER

Otwarcie wystawy "The Spirit of '68 Pop-up Museum" upamiętniającej legendarny czas rewolty roku 1968 w Europie. Wystawa jest częścią międzynarodowego projektu Żelazna Kurtyna. Będzie ją można zobaczyć do 7 kwietnia. Wstęp wolny.

***

"ZAPISKI Z WYGNANIA"

9 MARCA, GODZ. 19. TEATR POLONIA, UL. MARSZAŁKOWSKA 56

O Premiera monodramu "Zapiski z wygnania". Spektakl na podstawie wspomnień Sabiny Baral "Zapiski z wygnania" (Austeria, 2015). W monodramie reżyserowanym przez Magdę Umer wystąpi Krystyna Janda. Spektakl znajdzie się w repertuarze teatru.

***

"KILKA OBCYCH SLOW PO POLSKU" - PREMIERA

10 MARCA, GODZ. 20. TEATR POLSKI IM. ARNOLDA SZYFMANA, UL. KARASIA 2

Premiera spektaklu według scenariusza Michała Busze-wicza i w reżyserii Anny Smolar. Re-żyserka - urodzona i wychowana w Paryżu, córka marcowych emigrantów - pokaże przedstawienie, które w centrum uwagi stawia pokolenie dzieci tych, dla których Marzec jest wspólnym doświadczeniem. Ważnym materiałem dla powstania spektaklu są również rozmowy, które Mikę Urbaniak przeprowadził w Izraelu, Stanach Zjednoczonych i Europie. Kolejne spektakle: 11 marca o godz 15 i 19.

***

15 MARCA, GODZ. 19. TEATR ŻYDOWSKI, UL. SENATORSKA 35

Joannę Szczepkowską zobaczymy w monodramie "Ida Kamińska" według scenariusza i w reżyserii Gołdy Tencer. Teatr Żydowski przypomni w ten sposób jedną ze swoich patronek, wieloletnią dyrektorkę artystyczną Teatru Żydowskiego, która w 1968 roku opuściła Polskę i wyemigrowała do USA, gdzie mieszkała aż do śmierci. Ida Kamińska była uznaną artystką teatralną i filmową. Za kreację w czechosłowackim filmie "Sklep przy głównej ulicy" w reżyserii Jana Kadara i Elmara Kłosa została w 1967 roku nominowana do Oscara. Autorem muzyki do spektaklu jest Paweł Szamburski. Premiera odbędzie się 15 marca na scenie Teatru Żydowskiego przy ul. Senatorskiej 35.

***

14 MARCA, GODZ. 17.30. CENTRUM KULTURY JIDYSZ, UL. ANDERSA 15

Pokaz filmów "Perecowicze" - reż. Sławomir Grunberg według pomysłu Gołdy Tencer o wychowankach łódzkiej szkoły im. I.L. Pereca; "Dokument podróży" - reż. Gołda Tencer. Zapis wywiadów z emigrantami marcowymi.

***

20 MARCA, GODZ. 19, TEATR POWSZECHNY, UL. ZAMOYSKIEGO 20

Spotkanie z okazji premiery książki Ewy Winnickiej i Cezarego Łazarewicza "1968. Czasy nadchodzą nowe" poprowadzi Justyna Sobolewska. Książka ukaże się 14 marca (wyd. Agora).

***

"OBCY W DOMU. WOKÓŁ MARCA '68" - WYSTAWA

9 marca - 24 września

Wystawa ukazująca nie tylko tło historyczne Marca '68, ale także doświadczenia osób, które je przeżyły. Zwiedzający poznają motywacje i konsekwencje tragicznych decyzji - zostać czy wyjechać?

W górnej sali wystawy powstanie Archiwum Marca, w którym zostaną pokazane pamiątki, zdjęcia i dokumenty związane z pożegnaniami i wyjazdami z Polski. Obok wydarzeń historycznych wyeksponowane zostaną także dzieła artystyczne interpretujące kluczowe doświadczenia pokolenia Marca. Ostatnia część ekspozycji poświęcona zostanie refleksji nad współczesnym dziedzictwem Marca, czyli m.in. nad obecnością języka rodem z propagandy marcowej w dzisiejszej publicystyce, internecie, mediach. Ekspozycja "Obcy w domu. Wokół Marca '68" została opracowana przez kuratorki Natalię Romik (Kolektyw SENNA) i Justynę Koszarską-Szulc (Muzeum Polin), a zaprojektowana przez Kolektyw SENNA. Współorganizatorem jest stowarzyszenie Żydowski Instytut Historyczny w Polsce. Mecenasem wystawy jest Europejski Komitet Wspierania Muzeum Historii Żydów Polskich "Polin".

Oprowadzanie kuratorskie dla publiczności: 11 marca, godz. 12-13.30, spotkanie z kuratorkami dla publiczności: 11 marca, godz. 14-15.30.

***

"OBCY W DOMU. WOKÓŁ MARCA '68" - SPEKTAKLE

Projekt przygotowany przez TR Warszawa i Muzeum Polin z okazji 50. rocznicy Marca '68. Zobaczymy trzy spektakle, instalacje teatralne młodych twórców: "Second-hand' 68" Patrycji Kowańskiej (pokazy: 5,6 marca godz. 19 i 7 marca, godz. 20.30, Muzeum Polin) o znalezionym po 50 latach lifcie, do którego emigrujący z Polski Żydzi zmuszeni byli pakować swój dobytek, "4 tygodnie" (pokazy: 9-11 marca, godz. 18, TR Warszawa/Marszałkowska 8) Aleksandry Jakubczak i Krzysztofa Szekalskiego, w którym współczesna dziewczyna próbuje wyobrazić sobie, że jest młodą Żydówką wypędzoną z własnego kraju oraz "Juden (R)aus Arras" (24 i 25 marca, godz. 20, TR Warszawa/Marszałkowska 8) Jędrzeja Piaskowskiego i Huberta Sulimy - o niepełnosprawnym intelektualnie chłopcu, który musi zmierzyć się ze swoim żydowskim pochodzeniem. -> Bilety: 30 zł (normalny) i 20 zł (ulgowy) na: bilety.polin.pl i bilety.trwarszawa.pl oraz w kasach Muzeum Polin i TR Warszawa. -> Kuratorzy projektu: Karolina Sakowicz (Muzeum Polin), Roman Pawłowski (TR Warszawa).

***

PREMIERA KSIĄŻKI MIKOŁAJA GRYNBERGA "KSIĘGA WYJŚCIA"

10 marca, godz. 18-19.30 Muzeum Polin, wstęp wolny

Mikołaj Grynberg, autor m.in. książek "Ocaleni z XX wieku. Oskarżam Auschwitz" czy opowiadań "Rejwach", przeprowadził 80 rozmów z tymi, którzy podejmowali decyzje o pozostaniu w Polsce lub emigracji. Rozmówców pytał: Skąd jesteście? Dlaczego zostaliście/wyjechaliście? Co wam zabrał 1968 rok? Książka wydana przez wydawnictwo Czarne we współpracy z Muzeum Historii Żydów Polskich "Polin" oraz stowarzyszeniem Żydowski Instytut Historyczny w Polsce w ramach programu "Obcy w domu. Wokół Marca '68". -^ Spotkanie poprowadzi prof. Barbara Engelking. Fragmenty książki przeczyta Włodzimierz Press.

***

"ZAPISKI Z WYGNANIA" - SPOTKANIE Z KRYSTYNĄ JANDĄ I SABINĄ BARAL

11 marca, godz. 19 Muzeum Polin, wstęp wolny

Rozmowa o stratach, lekcjach nienauczonych i błędach nienaprawionych z twórcami spektaklu "Zapiski z wygnania" w Teatrze Polonia: autorką książki Sabiną Baral oraz aktorką i współautorką adaptacji - Krystyną Jandą. Prowadzenie: Remigiusz Grzela.

***

SPOTKANIE ZANNĄFRAJLICH-ZAJĄC

12 marca, godz. 18 Muzeum Polin, wstęp wolny

Anna Frajlich-Zając, poetka emigracyjna, w 1969 roku wyemigrowała z mężem i synem do Nowego Jorku. Publikowała wiersze w londyńskich "Wiadomościach", a także "Kulturze" i "Przeglądzie Polskim". Współpracowała z rozgłośnią polską Radia Wolna Europa. Od roku 1982 wykładała język polski i literaturę polską na Uniwersytecie Columbia w Nowym Jorku. Wydała 12 tomów poezji, wielokrotnie podejmując w swych wierszach temat emigracji. Prowadzenie: prof. Katarzyna Kuczyńska-Koschany z Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu.

***

PREMIERA FILMU AGNIESZKI ARNOLD "U SIEBIE"

12 marca, godz. 20 Muzeum Polin, wstęp wolny

Historia zniszczonej przymusowym wyjazdem kariery Michała Hochmana

- wschodzącej gwiazdy polskiej piosenki lat 60., wykonawcy przeboju "Konik na biegunach", studenckiego barda pokolenia '68 związanego z Kazimierzem nad Wisłą.

***

SYMPOZJUM "DOŚWIADCZENIE (AUTOBIOGRAFICZNE A TOŻSAMOŚĆ. ZAPISY LITERACKIE POKOLENIA MARCA '68"

12 marca, godz. 9-18 -> 13 marca, godz. 9-13 Muzeum Polin, wstęp wolny

Badacze i znawcy literatury przeanalizowali dziesiątki tekstów literackich dotyczących Marca '68. Szukali w nich ścieżek określania przez człowieka nowej tożsamości po gwałtownym i nieodwracalnym przeżyciu. Wyniki ich prac zostaną zaprezentowane podczas prelekcji i dyskusji. Projekt współorganizowany przez Zakład Antropologii Literatury Instytutu Filologii Polskiej UAM w Poznaniu, Zakład Literatury XX i XXI wieku Wydziału Polonistyki UW oraz Muzeum Polin.

***

MIĘDZYNARODOWA KONFERENCJA NAUKOWA "MARZEC '68 PO PIĘĆDZIESIĘCIU LATACH"

13 marca, godz. 13.30-20.30 Muzeum Polin, wstęp wolny

14 marca, godz. 10-19.30 Uniwersytet Warszawski, wstęp wolny

15 marca, godz. 10-19.30 Muzeum Polin, wstęp wolny Historycy, socjologowie, politolodzy oraz znawcy kultury zbudują perspektywę porównawczą dla wydarzeń lat 60. i będą debatować nad ich znaczeniem dla współczesnej Polski i Europy. Projekt realizowany przez Muzeum Polin wraz z Instytutem Historycznym i Instytutem Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego. Konferencja odbywa się w ramach Global Education Outreach Program. Konferencja jest możliwa dzięki wsparciu Fundacji Taubego na rzecz Życia i Kultury Żydowskiej, William K. Bowes Jr. Foundation oraz stowarzyszenia Żydowski Instytut Historyczny w Polsce.