Warszawa. 10. rocznica śmierci Józefa Szajny
Malarz, scenograf, reżyser, twórca nowatorskich przedstawień teatralnych, główny reprezentant nurtu zwanego teatrem narracji plastycznej.
24 czerwca mija 10. rocznica śmierci Józefa Szajny - jednego z najwybitniejszych polskich twórców teatralnych XX wieku. W Instytucie Teatralnym trwają prace nad uruchomieniem wirtualnego archiwum prezentującego i udostępniającego dokumentację jego wszechstronnego dorobku, dostępnego do tej pory w niewielkim stopniu na stronie Encyklopedii Teatru Polskiego (http://www.etp.e-teatr.pl/autorzy/1061/jozef-szajna).
Zanim rozpoczął pracę artystyczną, życie skonfrontowało go we wczesnej młodości z tragicznym doświadczeniem wojny i obozu koncentracyjnego. Jako członek antyfaszystowskiego ruchu oporu został aresztowany i uwięziony w Oświęcimiu, a potem w Buchenwaldzie. Przeżycia obozowe zaważyły na charakterze całej jego późniejszej twórczości. Po wojnie studiował grafikę (dyplom w 1952) i scenografię (dyplom w 1953) w krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych; zaraz potem debiutował w Teatrze Ziemi Opolskiej, po czym rozpoczął pracę w nowo założonym Teatrze Ludowym w Nowej Hucie - najpierw jako scenograf (1955-1963), następnie dyrektor (1963-1966). Zrealizowane tam przedstawienia - w większości wspólnie z Krystyną Skuszanką i Jerzym Krasowskim jako reżyserami (m.in. "Księżniczka Turandot" Carlo Gozziego, 1956; "Stan oblężenia: Alberta Camusa, 1958; "Burza" Williama Shakespeare'a, 1959; "Dziady", 1962) lub samodzielnie (m.in. "Rewizor" Nikołaja Gogola, 1963) - przyniosły mu uznanie w całym kraju.
W 1962 we współpracy z Jerzym Grotowskim zrealizował w Teatrze Laboratorium 13 Rzędów w Opolu "Akropolis" według Stanisława Wyspiańskiego (prem. 10 października 1962), powtarzane później w kolejnych wersjach (ostatnia prem. 17 maja 1967 we Wrocławiu, po przeniesieniu tam siedziby Teatru Laboratorium). Akcja klasycznego dramatu przeniesiona została przez twórców do obozu koncentracyjnego, na cmentarzysko kultury i ludzkości.
W latach 1966-1971 Szajna pracował m.in. w Krakowie (tu w Starym Teatrze wystawił głośną "Łaźnię" Włodzimierza Majakowskiego, 1967) i w Warszawie ("Faust" w Teatrze Polskim, 1971). W 1972 objął dyrekcję warszawskiego Teatru Klasycznego, który przekształcił w Teatr Studio i w którym przez następne 10 lat realizował swoją koncepcję teatru autorskiego. Do najważniejszych inscenizacji tego okresu należą "Dante" (1974), "Cervantes" (1976), "Majakowski" (1978).
Największym jednak osiągnięciem i międzynarodowym sukcesem Szajny stała się kilkakrotnie przepracowywana "Replika" (zrealizowana najpierw w 1971 jako kompozycja plastyczna w Muzeum Sztuki w Göteborgu, następnie w 1972 z aktorami w Edynburgu, a od 1973 jako autonomiczne przedstawienie w Studio), nazwana przez krytykę "krzykiem naszych czasów", "krajobrazem po trzęsieniu ziemi". Sam autor traktował "Replikę" jako oskarżenie, które "mówi o agonii naszego świata i naszym małym optymizmie, o rozpadzie naszej cywilizacji, o postindustrialnej kulturze".
W 1982 Szajna ustąpił ze stanowiska dyrektora Teatru Studio oraz profesora w Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie na znak protestu przeciwko wprowadzeniu w Polsce stanu wojennego. Od tego czasu zajął się przede wszystkim malarstwem i rzeźbą, wystawiając swoje dzieła na całym świecie; sporadycznie wracał do teatru, gdzie realizował własne scenariusze (m.in. "Ślady" w Chorzowie, 1993, a rok później w Ankarze; "Deballage" w Rzeszowie, 1997). W 2002 otrzymał tytuł doktora honoris causa Uniwersytetu w Oldenburgu, a w 2003 - Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach.
Szajna stworzył oryginalny język teatralny, którego głównymi składnikami były wyraziste i syntetyczne znaki plastyczne oraz obrazy, z aktorami-animatorami jako równoprawnymi elementami świata przedstawionego i scenicznej kompozycji przestrzennej. Jego przedstawienia nie opowiadały żadnych historii, posługiwały się zwykle niewielu słowami, tworząc plastyczną narrację integrującą ciała, gesty, rekwizyty w całościowy "teatr organiczny" - jak nazywał go autor.
Odznaczające się charakterystyczną estetyką i ekspresją spektakle Szajny przedstawiające "świat, który wypadł z wiązań" poruszały widzów i znajdywały uznanie na całym świecie.
