Spory o teatr (fragm.)
(...)
DIAGNOZY PRAKTYKÓW
Erwin Axer, znany reżyser i dyrektor Teatru Współczesnego w Warszawie, od wielu lat prowadzi stały felieton w dwutygodniku "Teatr". Ostatni zbiór jego felietonów obejmuje lata 1958-1965. W tych zapiskach, aktualnie rejestrujących stan teatru polskiego, mieści się szczegółowy zestaw problemów, z którymi borykają się ludzie sceny, publicyści, politycy, działacze, nie wyłączając urzędników. Sporządzany na bieżąco przez Axera swoisty katalog spraw teatralnych jest zarazem bardzo osobistym. miejscami przekornym, często, sceptycznym zapisem widzenia świata i sztuki.
W tym ulotnym, nieraz kapryśnym opisie sceny, przez którą toczy się współczesne życie ze wszystkimi powikłaniami i kłopotami, odnajdujemy jakąś autentyczną prawdę, rzetelną diagnozę schorzeń polskiego teatru. Łatwo je wyliczyć, wertując książkę Axera. I jeszcze łatwiej uprościć, dając tego typu zestawienie. Wybierzmy więc tylko jeden problem: aktor i reżyser. Wokół ich roli najwięcej bowiem dyskusji i nieporozumień w naszym teatrze. Axer daleki jest od aprobaty dyktatury reżysera. Sam zresztą jako praktyk nie korzysta z tego przywileju. Mógł więc zdobyć się na gest prawie niespotykany wśród profesjonalistów. Negliżując funkcję reżysera, odebrał mu nawet miano zawodu na rzecz samej umiejętności. A tę sprowadził nieomal do uzurpacji.
"Na twórczość reżysera złożyły się cząstki odebrane innym. Nie można też wymyślić ani tym bardziej stworzyć w reżyserii niczego takiego, co wykraczałoby poza obręb elementów należących do cudzej sfery. Jeżeli rozbierzemy na części przedstawienie teatralne, pozostanie aktorstwo, dekoracje, czasami nawet tekst. Reżyseria rozpłynie się w nicości".
W Axerowskim zabiegu negliżującym jest sporo ironii i przekory właśnie. Jest to zarazem przykład skutecznej polemiki. Zamiast wielkich dział-argumentów - ostry, szyderczy, obnażający sztych, który przekłuwa rozdęty i sztucznie wyolbrzymiony spór w polskiej dyskusji o prawach i roli reżysera. Na tyle jednak istotny, że wspomagany działalnością zbyt wielu inscenizatorów, których niezdrową ambicją jest przekrzykiwanie autora i aktora. Dlatego aktora przede wszystkim Axer-reżyser broni, ostrzega, poucza, aktorowi niezmiernie często poświęca swoje uwagi.
Analiza stanu aktorstwa polskiego przeprowadzona przez Axera wy-daje się niezmiernie trafna, momentami alarmująca - w konkretnych zaś propozycjach nie tylko odważna, ale i radykalna. Uderza w sam środek sporu, w najsłabsze miejsce polskiego teatru, wskazując na nierównomierny rozwój poszczególnych jego składników.
"Zmiany wiążą się u nas z repertuarem, plastyką teatralną, ogólnym pomysłem inscenizacyjnym, w najmniejszym zaś stopniu z wewnętrzną aktorską partią spektaklu: w aktorstwie zaś na ostatku ze sposobem podawania tekstu. Prawie wszystko, co u nas nazywa się współczesnością czy nowoczesnością, wymija aktora i wypowiada się innymi środkami".
Szukając przyczyn obniżania się poziomu aktorstwa w Polsce, Axer bodajże pierwszy publicznie wygarnął całą prawdę. O systemie organizacji teatrów i szkolnictwie teatralnym. Główna sprawa to brak konkurencji. Zasada, że wszyscy aktorzy muszą uzyskać zatrudnienie, pociąga za sobą nonsensowną politykę kadrową, która gwarantując pracę każdemu, czyni z wielu aktorów urzędników a nie artystów. Zarysowujące się natomiast objawy nadwyżki aktorów w większych ośrodkach teatralnych, czyli po prostu zjawisko bezrobocia, Axer proponuje wykorzystać do stworzenia nieistniejącej u nas a niezbędnej dla funkcjonowania zdrowego organizmu teatralnego konkurencji.
"Czy zamiast bezrobocia-kataklizmu, bezrobocia-chaosu nie należałoby stworzyć bezrobocia planowego, bezrobocia opłacanego, które tym samym nie byłoby bezrobociem, ale stałym pogotowiem pracy?"
To samo odnosi do szkół aktorskich, które wreszcie powinny zerwać z kształceniem ludzi przeciętnych, choć pilnych i starannie odrabiających zadane ćwiczenia - na rzecz zdolnych, a przede wszystkim z talentem.
