Artykuły

200 rocznica urodzin autora znakomitych oper przypada 5 maja. Pamiętając o wybitnym twórcy, Senat RP podjął uchwałę o ustanowieniu roku 2019 rokiem Stanisława Moniuszki. Od stycznia Dworzec Centralny w Warszawie nosi imię kompozytora. Płock włączył się w obchody roku Moniuszkowskiego skromniej, ale w dobrym stylu. W Książnicy Płockiej o znakomitym kompozytorze, dyrygencie, organiście, autorze "Śpiewnika domowego" opowiada wystawa czasowa "Stanisław Moniuszko. Dotknięty iskrą geniuszu" - pisze Lena Szatkowska w Tygodniku Płockim.

- Moniuszko był kompozytorem niezwykłym. Nasza muzyka romantyczna byłaby bez niego uboga. Doskonale uzupełnia się z Chopinem. Pieśni Moniuszki nie odbiegają od twórczości Schuberta czy Mendelssohna - powiedział podczas wernisażu pianista Jarosław Domagała. Otwarcie ekspozycji uświetnił recital pieśni Moniuszki w wykonaniu Aleksandra Czajkowskiego-Ładysza.

Obaj panowie są członkami Społecznego Komitetu Obchodów 200. rocznicy urodzin Stanisława Moniuszki, któremu przewodniczy pra, pra, prawnuczka autora "Strasznego dworu", Elżbieta Stanisława Janowska Moniuszko. Aleksander Czajkowski-Ładysz (syn znakomitego basa Bernarda Ładysza) podkreślał, że jemu uznanie i szacunek dla dzieł Moniuszki przekazała Maria Fołtyn, propagatorka twórczości kompozytora w Polsce i na świecie, inicjatorka Międzynarodowych Konkursów Wokalnych im. Stanisława Moniuszki. - Cieszę się że powstała włoska wersja "Halki" i mam nadzieję, ie w ten sposób Moniuszko będzie podbijał sceny światowe - mówił Ładysz.

Płocka ekspozycja (autorką scenariusza jest Ewa Lilianna Matusiak) szczegółowo zaznajamia zwiedzających z biografią i dziełami Moniuszki. Została wzbogacona o interesujący materiał ikonograficzny: plakaty, archiwalne zdjęcia, plansze z projektami scenografii i kostiumy. Już wchodząc po schodach do sali kolumnowej oglądamy plakaty do spektakli operowych autorstwa znakomitych polskich grafików. Wśród nich są: plakat Tadeusza Gronowskiego do "Hrabiny" (1960 rok, Państwowa Opera w Warszawie), Franciszka Starowieyskiego do "Strasznego dworu" (1963, Opera Warszawska), Bohdana Butenki do "Halki" (1965), Stanisława Młodożeńca do "Parii", Waldemara Świerzego na 100-lecie "Strasznego dworu" (1965, Teatr Wielki w Warszawie) i Andrzeja Pągowskie-go do tej samej opery. Wśród afiszy dokumentujących współczesne realizacje dzieł Moniuszki na polskich scenach operowych są prace Rosława Szaybo (2001) i Adama Żebrowskiego (2011, Teatr Wielki - Opera Narodowa). Z okazji 50-lecia odbudowy Teatru Wielkiego w Warszawie w 2015 roku odbyła się premiera "Strasznego dworu" w reżyserii Davida Pountneya. Eksponatów użyczyły: Muzeum Teatralne Teatru Wielkiego Opery Narodowej, Polska Opera Królewska, Opera Nova w Bydgoszczy, Opera Wrocławska.

Warto zwrócić uwagę na archiwalne artykuły prasowe i fotokopie. Najstarszy afisz zapowiada "Straszny dwór": "Dziś w niedzielę 1 października 1865 roku, drugi raz opera "Straszny dwór" w czterech aktach z prologiem. Słowa Jan Chęciński, muzyka Stanisława Moniuszki". Inny reklamuje występ panny Salomei Kruszelnickiej 28 grudnia 1898 roku w Teatrze Wielkim. Jak wyglądała wybitna sopranistka, można zobaczyć na dużym portrecie w kostiumie z "Hrabiny". Tę partię za jedną z najlepszych w swoim repertuarze uważała także inna znakomita śpiewaczka - Janina Korolewicz-Waydowa. To ona zabiegała o wzniesienie na placu Teatralnym pomnika Moniuszki (powstał wiele lat potem, w roku 1973.).

Jaką wagę miała twórczość Moniuszki dla pokoleń Polaków; może świadczyć uroczystość, która odbyła się 3 stycznia 1908 roku w Teatrze Wielkim w Warszawie z okazji 50-lecia premiery "Halki". Prasa pisała: "Na kurtynie widniała pięćdziesiątka estetycznie z kwiatów spleciona. Rozpoczęto kantatą "Verbum nobile" Moniuszki. Na scenie ukazał się biust mistrza otoczony zielenią. Wkoło - cały personel opery, zaproszeni kompozytorzy polscy. Na fotelu siedziała sędziwa p. Rostkowska, najpierwsza Halka (wileńska), obok stała p. Dowiakowska, Halka przez tyle lat u nas oklaskiwana. Po odśpiewaniu kantaty wszyscy powstali z miejsc, zerwała się burza oklasków, która nie miała końca, wszystkich zaś ogarnęło uczucie dziwnego, serdecznego wzruszenia". Wśród eksponatów jest jedna duża grafika prasowa z biesiady Literackiej" przedstawiająca Moniuszkę dyrygującego orkiestrą. Autorem rysunku jest Ksawery Pillati.

Od "Halki" do "Beaty"

Choć biografie Moniuszki zaczęły powstawać już w XIX wieku, o kompozytorze wiemy bardzo mało. Nie znamy również całej jego bogatej twórczości. Do czasów współczesnych zachowało się bardzo mało pamiątek. Jedynie listy, w dużej części niekompletne, pozwalają odtworzyć jego życie.

Moniuszko urodził się w majątku Ubiel koło Mińska (dziś Białoruś). Gry na fortepianie uczyła go na początku matka Elżbieta. Potem kształcił się u Augusta Freyera w Warszawie i Dominika Stefanowicza w Mińsku. W 1837 roku wyjechał do Berlina. Tam studiował harmonię, kontrapunkt, instrumentację i dyrygenturę pod kierunkiem dyrektora Towarzystwa Muzycznego "Singakademie" Carla Friedricha Rungenhagena. Dzięki temu, że akompaniował śpiewakom i prowadził chóry oraz asystował swojemu mentorowi w próbach, poznał klasykę repertuaru operowego i symfonicznego. W 1840 roku wrócił do Polski. Ożenił się z poznaną przed wyjazdem z kraju Aleksandrą Mullerówną. Para zamieszkała w Wilnie. Moniuszko dawał lekcje fortepianu. Był też organistą w kościele św. Jana. Pisał pierwsze operetki i wodewile: "Nocleg w Apeninach", "Ideał", "Karmaniola", "Nowy Don Kiszot", "Żółta szlafmyca" oraz "Śpiewniki domowe". W 1848 roku w Wilnie odbyła się prapremiera pierwszej dwuaktowej wersji opery "Halka". Czteroaktowe dzieło wystawiono w Warszawie w roku 1858. Odniosła sukces. Do końca sezonu wystawiono ją około 60 razy.

Dzięki pomocy Marii Kalergis, w Teatrze Wielkim 25 marca 1858 r. odbył się specjalny koncert, z którego dochód pokrył koszty wyprawy Moniuszki do Niemiec i Francji. W trakcie podróży kompozytor odwiedził m.in. Pragę i Weimar oraz poznał Franza Liszta. Po powrocie przeniósł się do Warszawy. Mieszkał z rodziną (żoną i ośmiorgiem dzieci na Krakowskim Przedmieściu). 1 sierpnia 1858 roku objął stanowisko pierwszego dyrygenta Opery Polskiej w warszawskim Teatrze Wielkim. Na inaugurację wystawił operę "Flis" swojego autorstwa. W 1865 roku miała miejsce premiera "Strasznego dworu". Moniuszko pracował także w Instytucie Muzycznym, gdzie prowadził klasę chóru, uczył harmonii i kontrapunktu. 16 lutego 1868 r. w Warszawie odbyła się premiera "Sonetów krymskich" Mickiewicza, do których Moniuszko skomponował muzykę. Rok później wystawiono operę "Paria" (libretto J. Chęcińskiego). W 1870 roku Teatr Maryjski w Petersburgu wystawił "Halkę". Kompozytor odniósł ogromny sukces. Ostatnim dziełem scenicznym, które pokazano za jego życia była "Beata" (premiera w 1872 r. w Warszawie).

Moniuszko zmarł nagle 4 czerwca 1872 r. W jego pogrzebie uczestniczyło kilkadziesiąt tysięcy osób. Spoczął najpierw w podziemiach kościoła św. Karola Boromeusza na Powązkach, potem w kwaterze na cmentarzu powązkowskim. Powtórny, uroczysty pogrzeb Moniuszki i jego żony odbył się w listopadzie 1908 roku. Stanisław Moniuszko znany przede wszystkim jako twórca oper, komponował też operetki: "Loteria" (1843, libr. O. Milewski), "Woda cudowna" (1843), "Jawnuta albo Cyganie" (1852), "Beata" (1872). Pisał msze, litanie i kantaty. W jego dorobku jest także uwertura koncertowa "Bajka" (1848). Prawie trzysta skomponowanych przez niego pieśni znalazło się w popularnym zbiorze "Śpiewniki domowe". Wiele utworów jego autorstwa zaginęło.

Romantyk i mizantrop

Biografię artysty na wystawie przedstawiają przejrzyste graficznie plansze ze zbiorów Warszawskiego Towarzystwa Muzycznego (Moniuszko był jego założycielem). Obszerne kalendarium uzupełniają: rysunek Napoleona Ordy (dwór w Ubielu), fotokopie autografów (np. dedykacja dla przyszłej żony - pieśń "Romans" z 1837 roku), nuty, fotografie (zabytkowy fortepian Moniuszki z 4 pedałami, który spłonął w czasie wojny i batuta Moniuszki). Na ekspozycji znajdują się również projekty kostiumów i scenografii - m.in. Teresy Roszkowskiej do "Strasznego dworu" w reżyserii Bardiniego (1963, Opera Warszawska). Są też inspirowane dziełami kompozytora plakaty autorstwa artysty grafika Witolda Mysyrowicza, pozyskane dzięki uprzejmości autora i polsko-kanadyjskiej Fundacji Niezależny Fundusz Kultury PolCanArt.

Podczas wernisażu goście mieli okazję zobaczyć dwa dodatkowe eksponaty ze zbiorów Muzeum Diecezjalnego. Historyk sztuki ks. Stefan Cegłowski zaprezentował obrazy namalowane przez najmłodszego syna Moniuszki, Jana Czesława, które do Płocka trafiły na początku XX wieku dzięki księdzu Józefowi Mrozowskiemu. Pierwsze płótno to "Koncert Jankiela". Artysta uwiecznił na nim nie tylko scenę z Mickiewiczowskiej epopei, ale także siebie. Drugi obraz dotyczy zupełnie innej epoki. Przedstawia nadanie herbu Kapitule Katedralnej Płockiej przez cesarza Maksymiliana I w 1518 roku. Obraz wywieziony z Płocka w czasie II wojny światowej odnalazł się na aukcji. Dzięki staraniom diecezji płockiej i zgłoszeniu dzieła jako tzw. straty wojennej, powrócił do miasta. O twóczości religijnej Moniuszki, która stanowi znakomitą część jego dorobku muzycznego mówił na otwarciu wystawy ksiądz Andrzej Leleń. Przypomniał, że Moniuszko pisał kantaty religijne i msze (np. Msza żałobna na cztery głosy z towarzyszeniem organów g-moll, Msza Piotrowińska). Skomponował również 4 Litanie Ostrobramskie z łacińskim tekstem. Pieśń z IV aktu "Halki" pt. "Ojcze z niebios Boże Panie" jest do dziś wykonywana w kościołach.

Znakomity kompozytor w listach sam siebie nazywał "mizantropem". Nie przepadał za życiem towarzyskim. Borykał się z ciągłymi trudnościami finansowymi. Aby utrzymać liczną rodzinę, często pisał drobne utwory na zamówienie. Zwykle powstawały podczas spacerów. W dzieciństwie dużo chorował, co uniemożliwiało mu systematyczną edukację. Marzył o międzynarodowej karierze, ale choć był utalentowanym kompozytorem, nie udało mu się osiągnąć sławy Chopina.

--

Na zdjęciu: "Straszny dwór" w reżyserii Davida Pountneya, Teatr Wielki - Opera Narodowa, Warszawa 2015 r.