Artykuły

Wprawdzie mawia się czasem, że dobry aktor zagra wszystko, nawet maszynę do obierania kartofli, ale przecież nie wszystko z równym pożytkiem dla siebie i dla widza - pisze Andrzej Werner.

Żal. Wielki żal. Odszedł człowiek i aktor nie tylko wybitny, ale szczególny, osobny. Mówi się, że każdy człowiek jest szczególny i osobny. I mówi się słusznie: wszak cała rozległa natura nie tworzy kopii, wyłącznie oryginały. Zgadzając się więc, spróbujmy zanotować te cechy szczególne, dzięki którym pamiętamy aktorstwo i postać Zbigniewa Zapasiewicza.

Aktor i człowiek. W jakim stopniu szczególne rysy człowieczeństwa nasycają sobą różnorodne kreacje aktorskie - i przeciwnie - czy z całej bogatej gamy kreowanych bytów ludzkich da się odczytać jakąś istotną prawdę o człowieku, który je stworzył czy ucieleśnił? W ciekawym wywiadzie, którego Zbigniew Zapasiewicz udzielił Katarzynie Bielas z "Gazety Wyborczej", aktor przeciwstawia się przenoszeniu jakiejkolwiek własnej prywatności na postać sceniczną czy też ekranową. Co najwyżej jest to poszukiwanie w sobie odniesień do zachowań innych ludzi, "badanie ich psychiki". Ale wynika z tego, że też i własnej. Może nie tyle badanie, ile przekroczenie granic własnej egzystencji, konfrontacja z innymi możliwościami, innym losem, zwielokrotnienie zamkniętego w sieci konieczności i raz podjętych wyborów życia. Czyli to właśnie, co stanowi o atrakcyjności identyfikacji widza z bohaterem.

Istnieje jednak jakiś zakres możliwości, czy choćby tylko preferencji, dostępnych dla aktora wcieleń, który określa zapewne nie tylko jedno typowe emploi, ale pewną nie nazbyt liczną i różnorodną ich pulę. Wprawdzie mawia się czasem, że dobry aktor zagra wszystko, nawet maszynę do obierania kartofli, ale przecież nie wszystko z równym pożytkiem dla siebie i dla widza. Obiektywne ramy wyznacza casting, zarówno w teatrze jak i - zwłaszcza - w filmie. Twardy casting dla Zapasiewicza, bo w obrębie jednego charakterystycznego typu, wyznaczyli świetni twórcy: Żebrowski i Zanussi. To postać Docenta ("Za ścianą", "Ocalenie", "Spirala", "Barwy ochronne"). Sam stopień naukowy kojarzy się automatycznie z marcem '68, ale (poza "Barwami ochronnymi") nie ma dalszych tego konsekwencji. Wyraźny typ, ale tylko typ, bo już nie postaci. Zimny inteligent, sprawny, pewny siebie, usposobiony skrajnie racjonalistycznie, wyraźnie przy tym upośledzony w sferze emocjonalnej. Ale to ostatnie już nie całkiem jasne, pozostawione w sferze domysłów. Stanowi problem raczej niż przynosi rozwiązanie, tkwi w tym jakaś tajemnica. I to jest właśnie bardzo charakterystyczne dla aktorstwa Zapasiewicza: wyrazisty typ i bardzo indywidualne niuanse, zawsze jakieś niedopowiedzenie, jakaś reszta domagająca się od widza współpracy.

Wyrazista inteligenckość czy wręcz intelektualizm - to pewien rys, który łączył Zapasiewicza-aktora z postaciami, jakie często kreował. O tym najlepiej potrafią powiedzieć reżyserzy, z którymi współpracował. Zanussi czy Wajda (znakomita i jakże ważna dla Wajdy kreacja w "Bez znieczulenia") wspominają nieufność do żywiołowego, spontanicznego aktorstwa, znakomite intelektualne przygotowanie i opracowanie każdej roli. Sam zresztą miałem szczęście spotykać często Pana Zbyszka w Akademii Teatralnej, wiem, czego wymagał od swoich studentów, czego potrafił ich nauczyć.

Poznaliśmy się bliżej na festiwalu w Gdyni, byliśmy razem w jury konkursu. Uderzyła mnie niezmierna powaga i sumienność, z jaką traktował swoje obowiązki. Wiele i dla mnie zawsze ciekawie rozmawialiśmy o kolejnych kandydaturach. I wreszcie przyszło finałowe posiedzenie. Do nagrody za najlepszą rolę była właściwie jedna, zdawałoby się bezdyskusyjna kandydatura. I ja byłem jej zwolennikiem. Zakwestionował ją Zbigniew Zapasiewicz. I przeprowadził tak misterną analizę roli i jej miejsca w filmie, że nie było śmiałków zdolnych przeciwstawić się racjom surowego krytyka.