Axer o ciele i duszy teatru
Czytając felietony Axera publikowane niemal czterdzieści lat temu w czasopiśmie "Teatr", łatwo zapomnieć, że ich autor był już wówczas uznanym autorytetem w swojej dziedzinie. Uwodzi nas skromnością przechodzącą często w autoironię - pisze Katarzyna Nadana w kwartalniku Res Publica Nowa.
Wyznaje na przykład, że nigdy nie wiedział, dlaczego chciał zostać reżyserem. I wyjaśnia kulisy tej sprawy: "Ojciec uważał, że byłbym kiepskim aktorem. (...) Uważał, że (...) lepiej zostać kiepskim reżyserem (...)". Z przekąsem powiada o swoim zawodzie w ogóle: "bez reżysera teatr (...) mógłby w pewnych warunkach istnieć, na rzecz autora i aktora, bez których sobie nowoczesnego teatru nie wyobrażamy". Ironią odżegnuje się także od wszelkiego dogmatyzmu, przemawiania ex cathedra i głoszenia wiary w "wychowawczą, umoralniającą, ideową, religijną, rewolucyjną, reprezentacyjną i kształcącą rolę teatru".
Wyłaniająca się z tych felietonów dogłębnie przemyślana filozofia teatru fascynuje jednak swoimi perspektywami właśnie dlatego, że Axer prezentuje się w nich jako praktyk, a nie teoretyk, jako rzemieślnik, nie doktryner. Wypowiada się po prostu na temat materii teatru, więc znajdziemy u niego setki szczegółów dotyczących teatralnej praktyki, na pozór nieinteresujących dla laika. Powściągliwość Axera w formułowaniu abstrakcyjnych teorii bierze się jednak z przekonania, że tylko poprzez ciało objawia się dusza, że tylko ze znawstwem rozpatrywany szczegół może w sobie zawrzeć prawdę "ogólną".
Axer w zebranych tu felietonach wtrąca się czasem w toczący się ówcześnie spór pomiędzy dwiema odmiennymi wizjami teatru: opartego na literaturze i autonomicznego wobec niej. Polemizując z Konstantym Puzyną, przypomina w pewnym miejscu, że spór ten wyważa otwarte drzwi. Teatr bez literatury jest stary jak świat - średniowieczne misteria, comedia dell'arte. XIX-wieczne bulwarówki... Jednak sceptyczny wobec samozwańczej, zrywającej z literaturą awangardy w teatrze tamtych czasów Axer zauważa raz po raz, że najbardziej uznani twórcy XX-wiecznego teatru, jak choćby Brecht, Ionesco czy Beckett, byli zarazem pisarzami i inscenizatorami, a także, że manifestów ideowych nie należy mylić z rzeczywistością teatru - Artaud jest dla niego poetą, a nie stroną w tym sporze. Uciekając się do pozornego paradoksu, Axer podkreśla także, że rola reżysera jest niezastąpiona, jeśli chodzi o teksty klasyczne. Tylko on bowiem może ożywić naturalnie z czasem obumierający tekst, interpretując go i inscenizując tak, aby okazał swoją aktualność. Na pozór paradoksalnie, w istocie konsekwentnie Axer przekonuje, że nie co, ale jak jest w teatrze najważniejsze: tekst literacki jest bowiem dla oddanego swej sztuce zespołu teatralnego pretekstem do wyrażenia tego, co ma do powiedzenia.
Z pieczołowitością odnosząc się do tradycji teatru Horzycy i Schillera, Axer "awangardę" traktuje z nieufnością, za prawdziwie godną tego miana uważając zresztą XX wieczną klasykę, czyli awangardę, która już udowodniła swoją moc wpływania na kształt teatru. Ale choć do mody na teatr obywający się bez literatury odnosi się niechętnie, to oddaje Grotowskiemu, co grotowskie. Axer staje więc po stronie konkretu przeciwko wszelkim abstrakcjom, po stronie teatralnej praktyki przeciwko teoriom na temat teatru. Ten antydogmatyzm domagający się także, aby sprawy teatru pozostawić ludziom teatru, przekonanie, że nie ma racji abstrakcyjnych, bo w teatrze o wszystkim decyduje rezultat i publiczność, miał oczywiście w czasach moczarowskiego narodowego komunizmu wydźwięk polityczny. Godził nie tylko w upolitycznienie teatrów poprzez dobór ich repertuaru, ile w ideę "zarządzania" kulturą przez doktrynerów nierozumiejących się na jej skomplikowanej i delikatnej tkance. Koncept, że zdrowiu pacjenta najbardziej zagrażają lekarze, należy do ulubionych figur retorycznych Axera. Może właśnie dlatego uznał swoje felietony za nadal aktualne.
Na zdjęciu: Erwin Axer.
