Artykuły

W swojej twórczości plastycznej i teatralnej JÓZEF SZAJNA stworzył odrębny język - sztukę, w której wszystkie środki intelektualne, wizualne podporządkowane są przekazaniu jednego doświadczenia - wojny i Zagłady.

To postawa wielu z jego pokolenia, Tadeusza Różewicza, Andrzeja Wróblewskiego, Tadeusza Borowskiego. Szajna poszedł jednak najdalej. Jeśli był więźniem Auschwitz i system Zagłady zostawił na nim swoje ślady, postanowił w sztuce używać tych śladów - swojego ciała. W najbardziej znanych instalacjach z cyklu "Reminiscencje" pojawiają się powiększone obozowe fotografie artysty - człowieka w pasiaku. To najmocniejszy motyw jego twórczości plastycznej.

Szajna jest nie tylko autorem instalacji - także happeningów, obrazów i spektakli. Jego teatr bywa nazywany "plastycznym". Zasadą jest tu złamanie klasycznego podziału na scenografię i reżyserię - artysta może ilustrować tekst serią najbardziej fantastycznych obrazów. Szajna nigdy nie studiował reżyserii. Tak jak Tadeusz Kantor - ukończył Akademię Sztuk Pięknych w Krakowie. W teatrze zaczął od scenografii - najpierw jako twórca opracowania plastycznego przedstawień Krystyny Skuszanki i Jerzego Krasowskiego w Teatrze Ludowym w Nowej Hucie. W latach 60. podejmował pierwsze próby reżyserskie; już wtedy pojawiają się w jego repertuarze ulubieni pisarze - Majakowski, Witkacy. Współpracował z Jerzym Grotowskim. W 1962 r. stworzył scenografię do jego spektaklu "Akropolis" w Teatrze 13 Rzędów w Opolu.

Uformowanie własnego języka teatralnego - zapewne nie bez wpływu Grotowskiego - nastąpiło w latach 70. Przedstawienie "Replika" 1971 r., w którym wojna powraca w postaci upiornych wizji, wystawione m.in. z sukcesem na festiwalu teatralnym w Edynburgu i kilkakrotnie w różnych wersjach powtórzone, stało się jego pierwszym w pełni autorskim spektaklem. Na początku lat 70. Szajna otrzymał Teatr Studio i zrobił z niego najbardziej eksperymentalną scenę w Warszawie. Tu wystawił swoje najbardziej znane spektakle: "Witkacego", "Dantego", "Cervantesa", "Majakowskiego".

Ostatnie spektakle Szajny powstały w latach 90. Na swoje 75. urodziny w rodzinnym Rzeszowie w Teatrze im. Wandy Siemaszkowej wystawił "Deballage" ("Rozpakowanie") nawiązujące tytułem do pierwszego happeningu Szajny w Nicei w 1978 r. Powraca w nim cała "rekwizytornia" artysty: taczki, maski przeciwgazowe, opony samochodowe, protezy, aktorzy ubrani w worki, aktorki z atrapami monstrualnych biustów, ukazując spotworniały świat jako wielkie śmietnisko zmierzające do upadku moralnego, cywilizacyjnego i duchowego.