Artykuły

"Oresteja" w reż. Jana Klaty w Starym Teatrze w Krakowie. Pisze Tomasz Cyz w Zeszytach Literackich.

Spektakl trwa około stu minut. Wielki tekst Ajschylosa (przekład: Maciej Słomczyński) jest mocno pocięty, przetworzony, przetrawiony (adaptacja: Iga Gańciarczyk, Jan Klata, Anna Włodarska). Jak we mgle rozpoznajemy trzyczęściowy układ tragedii: Agamemnon - z kulminującym mordem na powracającym z wojny władcy, dokonanym przez jego małżonkę Klitajmestrę (wspaniała Anna Dymna), przy współudziale jej kochanka Ajgistosa (ciekawy Juliusz Chrząstowski): Ofiarnice - z kulminującym mordem na Ajgistosie i Klitajmestrze, dokonanym przez jej syna Orestesa (zastanawiający Piotr Głowacki), przy współudziale jej córki /jego siostry Elektry (świetna Anna Radwan-Gancarczyk): i Eumenidy - z centralną sceną sądu bogów. Ateny i Apolla. Zachowane zostają punkty węzłowe i graniczne tragedii. Reszta jest teatrem Klaty. Groźnym, jątrzącym, pobudzającym, przerażającym, porywającym.

Scena jest wysypana pokruszonym, pomalowanym na szaro korkiem: wygląda jak boisko zasłane gruzem. Fragment świata po katastrofie. Przestrzeń zdegradowana, zrujnowana. Opuszczona. Z lewej strony wielka płachta materiału, tajemnicza ściana (jak otchłań, piekło albo koniec świata), która przy odpowiednim podświetleniu zmienia barwę, fakturę, wygląd, sens. Z prawej strony, przy proscenium, trzy wielkie dmuchawy. Z tyłu (to zobaczymy dopiero w ostatniej sekwencji) szara, chropawa płaszczyzna ze schodami; jak wspomnienie -odprysk archaicznej ściany starego domu, przy której się płacze, umiera, cierpi.

Po wyjściu z teatru pamięć przywołuje pierwsze sceny. Otwierającą sekwencję z Klitajmestrą, która podczas zadziwiającego tańca próbuje odegnać demony, przerwać sen. przeciwstawić się losowi i konieczności.

Wkroczenie Obywateli (Bolesław Brzozowski, Piotr Grabowski, Andrzej Kozak. Jacek Romanowski, Magda Jarosz) - pojawienie się groźnej siły, która wyszła spod gruzu i staje się nieusuwalnym świadkiem i komentatorem wydarzeń - największy i najgroźniejszy chyba punkt tej inscenizacji. Wejście Orestesa: z komiksem (The Punisher) pod pachą, w lakierowanych butach, uczniowskim stroju, w przeciwdeszczowej (przeciwatomowej?) przezroczystej pelerynie. (Elektra ma szarą szkolną spódniczkę, podkolanówki, białą koszulę z kołnierzem i warkocze, tańczy ze słuchawkami na uszach...).

Klata lubi sięgać do worka kultury masowej. Apollo (niezapomniany Błażej Peszek) wygląda jak sobowtór Robbiego Williamsa - ikona popkultury sztucznie wytworzona i nakręcana przez showbiznes. Aktor wchodzi na scenę przy wtórze braw rozentuzjazmowanych nastolatków, w pełnym świetle, i śpiewa (z playbacku) wielki przebój Feel (Orestes siedzi wówczas na leżaku i jak zaczadzona marionetka porusza ustami i głową). Atena (równie świetna w tej partii Anna Radwan-Gancarczyk) to gwiazda telewizyjnego show, w długiej sukni z gołymi plecami, w wygolonych włosach. Sąd wygląda zaś jak głosowanie w programach reality. Wynik: 0:0. Kiedy w drugiej części Orestes idzie mordować, porusza się jak postać z gier komputerowych.

Ale u Klaty te kulturowe pasaże to nie żadna postmodernistyczna gra w cytaty, rebusy i skojarzenia. Dramat jest bowiem głębszy. W zdegradowanym, zdesakralizowanym, okaleczonym świecie mityczni bohaterowie wcielają się w przeraźliwie małych ludzi, którym pozostało tylko szaleństwo i rozpacz. Kiltajmestra. w ślubnej sukni koloru ecru, potrafi być szczęśliwa dopiero krótko przed śmiercią, kiedy leżąc, przytula się do syna i drapie go po plecach. Ajgistos przywdziewa maskę głupka, spod której co chwila przeziera niebezpiecznie chory człowiek. Agamemnon (introwertyczny, choć jakby nieobecny Jerzy Grałek), wchodząc na scenę od strony widowni, przypomina sobie pierwsze zdania tekstu. Mit szuka medium. Ale medium nie ma nic do powiedzenia. Żyje w klatce pozorów i klisz. Żywi się papką nieprzetrawionych, bezmyślnie wypluwanych słów. Niezrozumienie własnego losu to tylko objaw choroby toczącej pozbawione duszy ciało.

Notatki

Zbrodnia nie przynosi ulgi. Kara nie daje satysfakcji ani ukojenia.

Najtragiczniejsza jest pustka Orestesa. Żyjąc w koszmarze medialnego szumu, nie słysząc własnych myśli, konstruuje koszmary. Podczas sądu, "tańcząc z gwiazdami" (Erynie to sobowtóry spice-girls). opowiada o najcięższej przewinie. O zbrodni. Wszystko lekko, dwa kroki w bok, ręka w górę, i kółeczko...

Spektakl kończy fragment z "Materiałów do Medei" Heinera Müllera (przekład: Jacek St. Buras). Obywatele ucharakteryzowali Orestesa. Ma siną twarz, przyprószone żwirem włosy. Stoi na proscenium jak człekokształtna małpa. Bez wyrazu, bezmyślna, jak pusty, pozbawiony duszy mechanizm. Wyrzuca słowa, których nie rozumie. Skazuje się na wieczne cierpienie. "Szlam słów z mojego / Opuszczonego niczyjego ciała [...] / DO YOU REMEMBER"DO YOU NO I DON'T". Wyrzucając z siebie ostatnią frazę, uderza palcem w korpus jak w klawiaturę, jak w konsolę. Nie ma odpowiedzi. Martwa cisza. Ciemność.

To pierwszy spektakl Klaty osnuty na greckiej tragedii. Pierwszy, po inscenizacjach dramatów własnych ("Uśmiech grejpfruta"; "Weź, przestań"; "Transfer!"), Szekspirowskich ("H." według "Hamleta" na terenie Stoczni Gdańskiej, "Ryszard III" w Grazu) i innych ("Rewizor, "...córka Fizdejki" wg Witkacego, "FANTASY" według Słowackiego) oraz adaptacji prozy ("Lochy Watykanu" Gide'a, "Nakręcana pomarańcza" Burgessa, "Trzy stygmaty Palmera Eldtritcha" Dicka).

Gdyby świat był inny, Klata we wrześniu 2007 realizowałby w podziemiach warszawskiego Teatru Wielkiego operę "Orestesa" Yannisa Xenakisa (na wieloosobowy chór, z centralnym, kilkunastominutowym monologiem Kassandry przeznaczonym na baryton). Świat nie jest inny. "Zużycie jest zaplanowane / Jako cmentarz / Służy kontener / Postaci na rumowisku / [...] W mundurach modnych wczoraj przedpołudniem / Dzisiejsza młodzież widma / Ofiar wojny która odbędzie się jutro / ALE TO CO POZOSTANIE SPRAWIĄ BOMBY / [...1 Dzieci tworzą krajobraz z odpadków [...] Między rozbitymi posągami w ucieczce / Przed nieznaną katastrofą..." ("Materiały do Medei").