Artykuły

Vaclav Havel w czeskiej świadomości ciągle funkcjonuje raczej jako były prezydent, polityk i dysydent niż jako dramaturg i pisarz - pisze Jozef Tresnak, współpracownik "Wprost" z Pragi.

Ostatnia sztuka Havla "Odejścia", która swą premierę miała w maju 2008 r. w praskim teatrze Archa, to w zasadzie pierwszy od 40 lat utwór sceniczny byłego prezydenta budzący w Czechach ogólnonarodowe zainteresowanie. Czesi spektakl przyjęli entuzjastycznie. Tyle że przedstawienie widziało ledwie kilka tysięcy szczęśliwców. "Odejścia" grane są jedynie kilka razy w miesiącu.

Utwory sceniczne Havla "Garden party" (1963), "Powiadomienie" (1965) i "Puzuk, czyli uporczywa niemożność koncentracji" (1968) stały się ważnym elementem czeskiego "cudu kulturalnego", który nadszedł wraz z praską wiosną. A zaczął się już w okresie "przedwiośnia" - na przełomie lat 50. i 60. Proces wchodzenia przyszłego prezydenta do czeskiej kultury i debaty publicznej ma swój początek w drugiej połowie lat 50.

Droga, którą podąża Havel, jest wyboista. Jako członek znanej rodziny praskich przedsiębiorców intelektualistów po komunistycznym puczu nie mógł - "z przyczyn klasowych" - chodzić do szkoły średniej. Po ukończeniu podstawówki został laborantem chemicznym i dopiero po odwilży w latach 50. władze pozwoliły mu uczęszczać do wieczorowego liceum. W tym czasie wraz z innymi "naznaczonymi" kolegami ze szkoły założył Klub Sestatficatniku zrzeszający ludzi urodzonych w 1936 r. Jego członkowie odegrali potem ważną rolę w kształtowaniu kultury okresu praskiej wiosny.

W 1956 r. Havel wywołał poruszenie wśród uczestników konferencji Związku Pisarzy zorganizowanej na zamku w Dobriśu pod Pragą. Domagał się wznowienia publikacji dzieł poetów "zakazanych". "Trochę im zdezorganizowałem to spotkanie, stałem się takim nieposłusznym obywatelem czy też już po prostu dysydentem" - podsumował potem to wydarzenie Havel.

Czechosłowacja ostatecznie rozprawiła się ze stalinizmem, a międzywojenna elita kulturalna wraz z nową generacją zaczęły stopniowo kruszyć komunistyczny beton. Rozpoczął się długi okres odwilży, który dobiegł końca w 1968 r. (po inwazji wojsk Układu Warszawskiego). W tym czasie kluczową rolę odgrywały praskie "małe teatry", wokół których skupił się niezależny ruch kulturalny. Havel otrzymał posadę kulisowego w teatrze ABC, a po roku przeszedł do teatru Na zabradli. Stał się jednym z głównych twórców tej kultowej sceny. W 1963 r. udało mu się wystawić pierwszą sztukę "Garden party". Debiut był ogromnym sukcesem. "Pierwszy czeski dramat absurdu", posługując się językiem działaczy partyjnych, ukazał pustkę ustroju komunistycznego i jego przedstawicieli. Rok później sztukę wystawił Teatr Schillera w Berlinie Zachodnim. Jeszcze większym echem odbił się jego dramat "Powiadomienie" (1965), w którym została obnażona bezwartościowość świata totalitaryzmu.

Kiedy w 1968 r. zaczęła się praska wiosna, Havel był już czołową postacią czeskiej kultury. Jego sztuka "Przesłuchanie" odniosła sukces na nowojorskim Broadwayu. Havel odbył kilkumiesięczną podróż po USA dostał austriacką nagrodę w dziedzinie literatury, a w teatrze Na zabradli odbyła się premiera jego trzeciego dramatu absurdu - "Puzuk, czyli uporczywa niemożność koncentracji". Później jego kariera się załamała.

34-letni Havel trafił na pierwsze miejsca list "wrogów socjalizmu" w Czechach i ZSRR. Groziło mu więzienie, ale ostatecznie został, tymczasowo, na wolności. Komunistyczne władze całkowicie usunęły go z życia publicznego. Sytuacja w ojczyźnie w pewnym stopniu przełożyła się na zagraniczną karierę Havla. Dopiero w 1974 r. w Baden-Baden odbyła się premiera pierwszej "dysydenckiej" sztuki Havla "Spiskowcy" (1971). Na kanwie historii przewrotu w kraju Ameryki Łacińskiej utwór przedstawiał wydarzenia w Czechosłowacji roku 1968. W 1972 r. Havel napisał adaptację "Opery żebraczej", która ostatecznie stała się jego autonomicznym dziełem. Premiera odbyła się w 1975 r. w zapadłym teatrze w praskiej dzielnicy Horni Poćernice. Korzystając z doświadczeń zdobytych podczas pracy w turnovskim browarze, Havel stworzył swą najpopularniejszą obecnie w Czechach sztukę - "Audiencja" (1975).

W 1975 r. Havel, pisząc list otwarty do szefa czechosłowackich komunistów prezydenta Gustava Husaka, został "pisarzem", a także jednoznacznym przywódcą opozycji. Esej "Siła bezsilnych" (1975) i "Listy do Olgi" (1983) okazały się jego najważniejszymi dziełami. Za symboliczny należy uznać fakt, że w okresie po aksamitnej rewolucji (1989) najchętniej czytaną książką Havla było "Zaoczne przesłuchanie" - wywiad, który przeprowadził z nim Karel Hviżd'ala.

Zasadniczą rolę w życiu Havla odegrało założenie Karty 77. Działania związane z tym opozycyjnym ruchem odbiły się echem na Zachodzie - represjonowani zwolennicy tej inicjatywy uzyskali za granicą szerokie wsparcie. Havel został natomiast aresztowany: w więzieniu i na przesłuchaniach spędzał czas do 1983 r. Po powrocie z więzienia napisał swe najwybitniejsze dzieła. W "Largo desolato" (1984) bohater nie potrafił udźwignąć ciężaru odpowiedzialności osobistej i presji władzy. "Kuszenie" (1985) to z kolei parafraza opowieści o Fauście - główna, postać stara się uniezależnić od systemu totalitarnego, ale ostatecznie nie jest w stanie zrealizować swego zamiaru. Sztuki Havla wystawiano w tym czasie na całym świecie, a sam autor stał się najsłynniejszym dramatopisarzem bloku wschodniego. Napisał jeszcze "Rewaloryzację" (1987), ukazującą w krzywym zwierciadle czeską "pieriestrojkę", i "Zitra to spustime" (1988) - sceniczną rekonstrukcję powstania Czechosłowacji w 1918 r. Dzieła te nie powtórzyły sukcesów wcześniejszych sztuk.

Utwory Havla Czesi odkryli dopiero po 1989 r. Jego sztuki stały się przebojami. W tym czasie czeski prezydent poza przemówieniami i esejami niczego nie napisał. Po zakończeniu prezydentury w 2004 r. uciekł do swego domu na portugalskim wybrzeżu, potem wyjeżdżał na długie miesiące do USA. W 2006 r. ukazała się nawiązująca do "Zaocznego przesłuchania" książka "Tylko krótko, proszę". Zawierała wywiady z Havlem. Publikacja, uzupełniona komentarzami z czasów, gdy czeski dramaturg urzędował na Praskim Hradzie, stała się bestsellerem. W 2007 r. powstała sztuka "Odejścia", której głównym tematem jest odejście polityka od władzy. Prawie wszystkie recenzje po premierze były przychylne lub entuzjastyczne. Wkrótce sztuka trafiła do teatrów w Londynie, Bratysławie, Warszawie, a przygotowywane są kolejne premiery. Wszędzie mówi się o sukcesie, o powrocie Havla dramaturga. Czesi, którzy w większości nie widzieli jeszcze "Odejść" i do niedawna mieli wątpliwości, teraz są już pewni. Przez 12 lat na czele ich państwa stał światowej sławy dramatopisarz.

Tłumaczył Piotr Leśniewski