Artykuły

"Kartoteka" Tadeusza -Różewicza wydać się może - gdy się czyta tekst - dramatem "niescenicznym". Tak przecież nie jest. Złamanie porządku rozwoju akcji w czasie zna teatr od dawna, tak samo zastąpienie akcji ciągłej przez luźną serię scen (Wyspiański!) - po doświadczeniach takiego typu, jakie uprawiał chociażby Ionesco, wiemy też doskonale o "teatralności" bohatera spacerującego po swym życiu wstecz i w przód. Dramatyzm i konflikt był i jest fundamentem literatury teatralnej, ale nie musi to być konflikt osób, dramatyzm sytuacji konkretnych - może to być zderzenie nadziei z bezsensem jak u Becketta, swoisty antykonflikt, gdzie dramatem jest brak dramatu, pustka. "Kartoteka" Różewicza, acz odbiega od klasycznego porządku dramatycznego, ma walory sceniczne niepoślednie.

Pierwsze wystawienie "Kartoteki" na małej scenie Teatru Dramatycznego w Warszawie jest argumentem niezbitym. Jak by wysoko nie oceniać reżyserii Wandy Laskowskiej podkreślając dwiema krechami nazwisko Jana Kosińskiego za scenografię, oddając należne aktorskiej sprawności - jeszcze Różewiczowi lwia część zostanie. Jest w tym lirycznym monodramacie, tej psychologicznej powieści z poprzestawianymi obrazkami ciężki, zmorowaty konflikt. Bohater Różewicza jest zmęczony.

Mówi on o pustce w swoim środku udaje, że mu wszystko jedno, gubi dzisiaj w układance rzeczy i myśli wczorajszych, programowo patrzy w sufit. Ten człowiek nie jest pusty w środku, potwornie mu ciężko z sobą. nie chce być takim, jakim jest. Bohater Różewicza naładowany jest wcale nie, zwietrzałym ładunkiem buntu przeciw bezcelowemu obracaniu się wokół własnej duszyczki. Pozytywny nabój ulokował autor nie w sentymentalnej (rażąco na tle reszty utworu słabej) scenie z młodą Niemką, ani nie we wspomnieniach dziecinnej naiwności wobec przedmiotów i ludzi. Humanistyczny znak dodatni pomniejszanie tej swojej "pustki", agresywny wstręt do fikcji życia "urządzonego", do udawania samego siebie przed sobą i innymi. "Moje życie jest niczym - mówi bohater Camusa. - Warte są tylko racje mojego życia. Nie jestem psem". Bohater Kafki bije na alarm, pyta o to, jak człowiek może być w ogóle winny. "Kartoteka" nie jest ani "procesem", ani "stanem oblężenia"... skromniej tu, mniej generalnie. Bohater Camusa krzyczy "zanim usta zamknie knebel strachu". W "Kartotece" nie ma krzyku, nie ma strachu. Jest wielkie zmęczenie, dygoce w bohaterze nienawiść do pustki, do patrzenia w sufit. Nie ma patosu, nie ma cynizmu.

"Na Boga, życie jest podłe... A jednak... A jednak! Człowiek musi patrzeć bystro przed siebie, aby statek płynął, zanim pójdzie na dno - na zawsze". Tego męstwa bohaterów Conrada człowiek z "Kartoteki" jeszcze nie ma. Czy jednak poprzestanie na stoickiej rezygnacji, gdy któregoś dnia "spojrzy bystro przed siebie?".

Autor napisał tylko akt pierwszy dramatu, pokazał nam swego Fausta przed paktem z diabłem, Bonne chance, żeglarzu!

W roli bohatera widziałem Józefa Parę. Leży w łóżku, ma drelichowe majtki, nie lezie na Mont-Blanc, nie mocuje się z narodową przeszłością - a przecież to on, znowu romantyczny polski samotnik. Nie wymyślili go wieszczowie, ani Wyspiański, żył i żyje, kostium tylko inny, inne w gębie słowa. Józef Para jest dobry. Konkretny, dobrze spreparowany podmiot tej serdecznej zwady z sobą. Sekretarkę w czarnym kompleciku gra (ze zmysłowym "rozziewem") J. Traczykówna. Helena Dąbrowska i Bolesław Płotnicki prezentują solidne cnoty rodzicielskie, chór starców (panowie: St. Wyszyński, Witold Skaruch, Jan Gałecki) rzeźki... i tak wedle spisu obsady dalej. Nie trzeba wspominać, że Wanda Łuczycka i Feliks Chmurkowski byli jak zawsze - bezkonkurencyjni, że Janusz Paluszkiewicz tak zagrał rolę nauczyciela, jak dobry aktor ją grać winien... Dobry spektakl, najlepsza scenografia. W ramie dwu wielkich, cudnych, skrzeczących szaf mamutów, z neonową latarnią, płotem, intymnościami domowego wyrka, pod patronatem chagallowskiej fantastyki i konkretności. Najpiękniejsze gratulacje!