Artykuły

Gdy w ostatnim roku wojny zapytałem Stefana Jaracza, które z polskich dzieł dramatycznych jest jego zdaniem najbardziej aktualne, najpełniej odzwierciedlające naszą rzeczywistość, odpowiedział bez chwili wahania "Książę Niezłomny". Uzasadnił potem szerzej to stwierdzenie w artykule p.t. "Repertuar Teatru Narodowego", który napisał na moją prośbę do miesięcznika podziemnego "Kultura Jutra". Wyrażał w nim przekonanie, że Teatr Narodowy winien rozpocząć pierwszy sezon po wojnie "Księciem Niezłomnym".Dzieło to o niezwykłej aktualności wyraża najpełniej nieugiętą postawę całego narodu, zdolnego do najwyższych ofiar i cichego, bohaterskiego męczeństwa.

Więźniowie Oświęcimia, Buchenwaldu czy Dachau, lakiernicy obozów sowieckich urzeczywistniali każdego upiornego dnia i każdej bezsennej nocy mit niezłomnego księcia. Geuta - miasto chrześcijańskie, którego infant portugalski nie godzi się oddać wzamian za odzyskanie wolnoścj oznacza po arabsku - PIĘKNO. Tego samego skarbu - piękna moralnego bronili więźniowie minionej wojny i tak samo jak Książę Niezłomny przekładali mękę i śmierć nad wolność, okupioną zdradą swych moralnych przekonań.

Arcydzieło Calderona de la Barca, największego poety katolicki go Hiszpanii głosi wyznanie wiary rycerza chrześcijańskiego, wiary w tryumf ducha nad materją. Utwór ten stał się dzięki twórczemu przekładowi Juliusza Słowackiego jednym ze szczytowych osiągnięć polskie poezji i narodowego teatru. Wszedł do naszej literatury jako własny, oryginalny wyraz kultury narodu. Chociaż opiewa wypadki odległe w przestrzeni i w czasie od spraw naszego narodu, klimat wewnętrzny "Księcia" i magja najpiękniejszego języka Słowackiego czyni zeń dzieło najgłębiej polskie, bezsporną własność naszej kultury.

Stąd też słowa umierającego infanta: "I powiozą gdzieś przez morza do kraju garstkę popiołu..." dźwięczały nad krajem naszym niby testament poety, gdy okręt wojenny wiózł w roku 1927 do ojczyzny trumnę ze szczątkami ziemskimi Juliusza Słowackiego. Wierszami "Księcia niezłomnego" witała prochy poety Polska, uznano je za najbardziej osobiste wyznanie poety, choć natchnieniem dla nich był utwór 17-wiecznego pisarza odległej Hiszpanii.

Gdy Słowacki przeczytał "Księcia Niezłomnego" w którym znalazł swój ideał poświęceniami cichej ofiary, określił sw wrażenia w sposób niezapomniany, iż mu "ten utwór kolei wewnętrzne połamał". Znalazł w nim potwierdzenie swej najgłębszej wiary, wyrażonej w liście do matki z r. 1842, że "wszystkie wielkie duchy bohaterów i poetów były świętymi i może większy nad te, co po pustyniach chodzą, bo więcej za fałsz cierpiały, więcej dla prawdy zrobiły, a moc miały, bo przez swoją wysokość były z Bogiem niewidomie połączone".

Powiedziano o Calderonie, że miał kolana po to, aby je zginać przed Bogiem i kobietą"| dostrzegał honor i miłość, jako zasadnicze elementy dramatu. Słowacki "przeanielił" bohaterów calderonowych. Daje im płomienniejszą duszę i większą pokorę. Wciela w bohatera Calderona swe własne czucia i myśli, tworząc zeń smutnego męczennika idei. Słuszną wydaje się uwaga prof. M. Szyjkowskiego, że "gdyby Calderon znał najwyborniej język polski, nie poznałby swego dzieła, jeżeliby nie wyszedł poza sferę pojęć siedemnastego stulecia".

Słowacki cenił sam wysoko swój przekład "Księcia" i stawiał go nawet wyżej, niż własne utwory z przed roku 1842. Odnalazł w nim fazy rozwoju swego własnego ducha, przechodzącego " ogniowe próby chłost Bożych i wewnętrznego cierpienia".

Wystawiony po raz pierwszy w Krakowie na przełomie 19 i 20 wieku, stał się "Książę Niezłomny" w okresie dwudziestolecia niepodległości jednym z najczęściej wystawianych utworów Słowackiego, głównie dzięki Juliuszowi Osterwie, którego "Bon Fernand" należy do najwyższych osiągnięć aktorskich polskiego teatru.

13 września, 193.8 roku otworzył dyr. Arnold Szyfman pierwszy sezon TEATRU POLSKIEGO w niepodległej Polsce przedstawieniem "Księcia Niezłomnego" z Juliuszem Osterwą w roli tytułowej. Dzisiaj, 13 wrześnie w 40 lat po tej historycznej premierze, święci teatr polski w Londynie tradycyjny "Dzień Aktora" wystawieniem tego utworu. Niech to dzisiejsze przedstawienie będzie równocześnie hołdem dla tych ludzi teatru, którzy sprawili, że teatr polski był zawsze wyrazicielem nieugiętych sił duchowych naszego narodu.

[maszynopis w zbiorach IT]