Autorzy

„Wszystkie znane moje utwory są tylko ułomkami wielkiej spowiedzi – mówił – a tematy do nich przynosi mi życie.” Uprawiał niemal wszystkie gatunki literackie swojej epoki: poezję, dramaty, powieści i satyry. Wprowadził na szczyty klasycyzm oświeceniowy, po jednej z najznakomitszych powieści miłosnych Cierpienia młodego Wertera (1774) został uznany za wodza okresu „burzy i naporu”, wreszcie stał się prawodawcą Romantyzmu.

Był nie tylko geniuszem literatury. Pełnił wiele ważnych funkcji na dworze księcia sasko-weimarskiego, dochodząc do rangi prezydenta Izby Finansów. Spod jego pióra wyszły liczne rozprawy naukowe – także do pism przyrodniczych (odkrył na przykład… kość międzyszczękową). Stworzył teorię kolorów, którą uważał za jedno ze swoich największych osiągnięć i która wywarła wpływ między innymi na twórczość Kandinsky’ego i Mondriana. Sam zresztą znakomicie rysował.

Urodził się we Frankfurcie nad Menem. Jego ojciec Johann Goethe był doktorem praw i adwokatem, matka Katherine Elisabeth Textor – córką burmistrza Frankfurtu. Miał wygodne, dostatnie dzieciństwo. Ojciec postanowił, że będzie uczył go w domu; była to gruntowna edukacja – łacina, greka, angielski, francuski, włoski, gramatyka, retoryka, przyroda, fizyka, matematyka, rysunek. Po latach Goethe wspominał, że za wypracowania często dostawał od ojca nagrody. Jako szesnastolatek zaczął studiować prawo w Lipsku (1765–1768), a także rysunek u Adama Oesera. Studia kontynuował w Strasburgu (1770–1771) – nie tylko prawo, ale również medycynę, anatomię i chemię. Wtedy wydał też pierwszy tomik wierszy lirycznych, które szybko zdobyły uznanie czytelników.

Po studiach praktykował jako prawnik w Wetzlarze, a jesienią 1772 roku wrócił do Frankfurtu. W 1773 wydał dramat prozą Götz von Berlichingen zainspirowany historią wojen chłopskich. Rok później opublikował pierwszą powieść – osnute na wątkach autobiograficznych Cierpienia młodego Wertera. Opisywała ona – w formie serii listów – nieszczęśliwą (zakończoną samobójstwem) miłość młodego Wertera do pięknej Lotty. Wzorem dla niej była Charlotte Buff, narzeczona jego przyjaciela, w której Goethe się zakochał i z powodu której opuścił Wetzlar. Krótko potem znów przeżywał miłosne zawirowania: zaręczył się z córką bogatego bankiera, Lili Schönemann. Do małżeństwa jednak nie doszło – Goethe zerwał zaręczyny i wyjechał do Szwajcarii.

Rok 1775 przyniósł ogromny zwrot w jego życiu. Goethe został zaproszony do Weimaru na dwór księcia Karola Augusta. Pełnił tu wiele publicznych funkcji – był członkiem rady miejskiej, dyrektorem dróg, zarządzał finansami miasta. W okresie weimarskim powstały liczne liryki i ballady (Król Olch, Rybak) oraz dramaty (Ifigenia w Taurydzie, Egmont, Torquato Tasso). Pobyt w Weimarze to także kolejny związek Goethego – z Charlotte von Stein, żoną wielkiego koniuszego księstwa Sachsen-Weimar-Eisenach (dzisiaj Turyngia), matką siedmiorga dzieci. Doskonale znała się na sztuce i literaturze, a ich związek trwał dwanaście lat. Choć podobno pozostał platoniczny, zachowały się listy Goethego, w których poeta wyznawał miłość Charlotcie. Pisali do siebie niemal codziennie, a listy czasem przewoził nawet pan von Stein. Romans zakończył się gwałtownie – Goethe niespodziewanie wyjechał z Weimaru (w 1786 – podróżował po Włoszech przez dwa lata). Charlotte nigdy mu tego nie wybaczyła – poleciła nawet synowi, by karawan z jej trumną nie przejeżdżał obok domu Goethego. Ich romans opisał Peter Hacks w sztuce Rozmowa w domu państwa Stein o nieobecnym panu von Goethe (1974).

Goethe przez całe życie flirtował, romansował, był zakochany, a każda z uwielbianych kobiet stawała się jego muzą. Pierwsze liryczne wiersze napisał pod wpływem uczucia do Kätchen, córki właściciela domu, w którym mieszkał. Podczas studiów w Strasburgu jego wybranką była córka pastora, Friederike. Związek nie przetrwał, ale powstały kolejne liryki, ukochaną uwiecznił też w postaci Małgorzaty z Fausta.

W 1788 wrócił z Włoch do Weimaru, opublikował Listy z podróży do Włoch, pracował też nad Faustem – zajął się wyłącznie literaturą. Od 1791 roku kierował utworzonym właśnie królewskim teatrem weimarskim (aż do 1817). W tym czasie zaprzyjaźnił się i pracował z Friedrichem Schillerem; w latach 1798–1800 wydawali razem czasopismo „Die Horen”. Z tego okresu pochodzi satyryczny Lis przechera (1794), ballady (choćby Uczeń czarnoksiężnika), idylla Herman i Dorota (1798), zbiór około trzystu liryków Dywan Zachodu.

W 1789 poznał Christiane Vulpius. Mieszkali w Weimarze bez ślubu, wywołując skandal. Pod naciskiem opinii publicznej pobrali się w 1806. Christiane urodziła jego jedynego syna Augusta (zmarł w 1830).

Mając siedemdziesiąt cztery lata, Goethe flirtował z dziewiętnastoletnią Ulrike von Levetzow i nawet jej się oświadczył. Dostał kosza.

W 1808 Goethe wydał pierwszą część Fausta – dzieła, nad którym pracował całe życie. Zaczął kiedy miał dwadzieścia trzy lata, drugą część ukończył w 1832, tuż przed śmiercią. Prototypem postaci tytułowej był legendarny uczony Gregorius Faustus (ok. 1480–1510), który zajmował się medycyną i astronomią; oskarżony o uprawianie czarów musiał uciekać z Wirtembergii. Bohater dzieła Goethego to symbol nieustannego zmagania się człowieka z tajemnicą egzystencji, poszukiwania sensu ludzkiego istnienia, walki z ograniczeniem możliwości poznawczych człowieka.

Puszkin nazwał Fausta „największym tworem ducha poetyckiego”; Chopin – „straszliwą, ale wspaniałą fantazją”; Thomas Mann – „klasycznym poematem niemieckości i ludzkości, który otwiera się tak, jak otwiera się Biblię, aby znaleźć w nim pocieszające i potężne wyrazy humanizmu”.

Sam poeta pisał tak: „Pierwsza część Fausta jest niemal całkowicie subiektywna: wszystko to płynie z ducha jednostki pochłoniętej namiętnością, której półmrok tak miły bywa człowiekowi. W drugiej części nie ma już prawie nic subiektywnego, przedstawiony jest w niej świat wyższy, szerszy, jaśniejszy, mniej oddany namiętnościom, i ten, kto się w życiu nie rozejrzał i nic nie przeżył, nie potrafi jej zrozumieć”.

Faust przełamuje reguły i zwyczaje poetyki klasycznej, rozpoczynając erę dramatu romantycznego; składa się z wielu scen, często mocno ze sobą kontrastujących. Wypełniają je obrazy wyobraźni, przypominające wierzenia ludowe lub wizje starych filozofów. Uniesienia, uczucia i wzloty myśli sąsiadują z filozoficzną ironią i realistycznymi scenami z życia. Ten zamierzony nieład kompozycyjny jest oczywiście podporządkowany głównej idei dzieła.

Ostatnie lata życia Goethe spędził w Weimarze. Do końca pozostał aktywny. Napisał autobiografię Z mojego życia. Zmyślenie i prawda i ukończył powieść Lata wędrówki Wilhelma Meistra. Osłabiony licznymi chorobami zapadł na zapalenie płuc i zmarł. Tuż przed śmiercią miał wypowiedzieć traktowane dziś symbolicznie słowa Mehr Licht! (Więcej światła!). Zgodnie z wolą pisarza druga część Fausta ukazała się po jego śmierci (1832).

Motywy z Fausta były wielokrotnie wykorzystywane w literaturze i sztuce. Christopher Marlowe napisał dramat Tragiczne dzieje doktora Fausta, Oscar Wilde Portret Doriana Graya (1891), a Thomas Mann Doktora Faustusa (1947); film Faust nakręcił Friedrich Murnau (1926), Urok szatana René Clair (1950), a Upiora z raju Brian De Palma (1974); operę Faust skomponował Charles Gounod (1859), zaś Potępienie Fausta Hector Berlioz (1893).

Źródło: Stanisław Marczak-Oborski, Przewodnik teatralny, wyd. internetowe, uzup.: Hanna Adamkowska i Anna Nastulanka, Instytut Teatralny im. Zbigniewa Raszewskiego, Warszawa 2016.

Wybrana bibliografia

Utwory

• Z mojego życia. Zmyślenie i prawda, PIW, Warszawa 1957;
• Ifigenia w Taurydzie, przeł. Edward Csató, Ossolineum, Wrocław 1965;
• Faust, cz. I i II (przeł. Feliks Konopka), PIW, Warszawa 1993;
• Faust (przeł. Emil Zegadłowicz), Wydawnictwo Akademia, Toruń 1994;
• Goethe i Schiller o dramacie i teatrze, oprac. Olga Dobijanka-Witczakowa, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 1996;
• Faust, przeł. Krzysztof Lipiński; Wydawnictwo Miniatura, Kraków 1996;
• Faust, przeł. Jacek St. Buras, posł. Józef Tischner, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1997;
• Dramaty (Egmont, Stella, Torquato Tasso, Faust), wybór i oprac. Stefan Kaszyński. Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2002
• Faust, przeł. Adam Pomorski, Świat Książki, Warszawa 2006.

Opracowania

• Klasycyzm niemiecki. Życie i twórczość Goethego i Schillera, wybór i oprac. Günter Albrecht, Johannes Mittenzwei, PIW, Warszawa 1970;
• Jarzębski, Jerzy: Andrzej Kuśniewicz – historia Fausta, [w:] tegoż Powieść jako autokreacja, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1984;
• Szyrocki, Marian: Johann Wolfgang Goethe, Wiedza Powszechna, Warszawa 1987;
• Janion, Maria: „Faust”: tragedia antropologiczna, „Dialog” nr 9/1989;
• Kołakowski, Leszek: Faust, „Dialog” nr 9/1989;
• Lipiński, Krzysztof: Bóg, szatan, człowiek. O „Fauście” J.W. Goethego. Próba interpretacji, Wyższa Szkoła Pedagogiczna, Rzeszów 1993;
• Kocur, Mirosław: Faust w końcu wieku XX, „Notatnik Teatralny” nr 7/1993;
• Szturc, Włodzimierz: „Faust” Goethego. Ku antropologii romantycznej, Universitas, Kraków 1995;
• Oellers, Norbert; Steegers, Robert: Spotkajmy się w Weimarze. Literatura i życie za czasów Goethego, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2004;
• Lipiński, Krzysztof: Rzecz o „Fauście”, Wydawnictwo Miniatura, Kraków 2004;
• Bolewski, Jacek: Głębia Goethego, Biblioteka „Więzi”, Warszawa 2004;
• Dąbek, Agata: Polski Faust. Wątki faustyczne w polskiej dramaturgii XX wieku, Księgarnia Akademicka, Kraków 2007.