Blaise Cendrars
CENDRARS Blaise
właściwie Frédéric Sauser
(ur. 1 września 1887 roku, La Chaux-de-Fonds, Szwajcaria -
zm. 21 stycznia 1961, Paryż, Francja)
Poeta i prozaik francuski szwajcarskiego pochodzenia, autor poematów, powieści, opowiadań egzotycznych i reportaży; scenarzysta, dziennikarz, krytyk sztuki,. Jego ojciec był potomkiem szwajcarskich zasiedziałych mieszczan, matka - Szkotką. Frédéric uczęszczał do szkół w Neuchâtel, Basle i w Bernie. Mając piętnaście lat uciekł z domu; ucieczka zapoczątkowała jego barwne życie obieżyświata. Z poznanym w Monachium kupcem dotarł w charakterze jego pomocnika do Rosji, gdzie został uczniem zegarmistrza i przeżył rewolucję 1905 roku. Podróżował po Syberii i Kaukazie, był w Chinach, Mongolii i Persji. W 1907 roku zaczął studiować medycynę na uniwersytecie w Bernie. Trzy lata później osiedlił się w Paryżu i przyjął francuskie obywatelstwo; w 1914 wstąpił do Legii Cudzoziemskiej. Na froncie został ranny - stracił prawą rękę. Przeżycia z tego okresu znajdą po latach odzwierciedlenie w drugim tomie "Kronik" - "Odciętej ręce" (wyd. 1946). W czasie II wojny światowej Cendrars był korespondentem wojennym. W swoim życiu imał się różnych zawodów: był poszukiwaczem złota, myśliwym, przemytnikiem, biznesmenem, zajmował się ogrodnictwem, pracował też w branży filmowej we Włoszech, Francji i Stanach Zjednoczonych (owocem dwutygodniowego pobytu w Hollywood jest seria artykułów, które ukazały się w zbiorze "Hollywood, la mecque du cinéma" (Hollywood, mekka kina, 1936). Przede wszystkim był jednak Cendrars pisarzem i podróżnikiem, niestrudzenie przemierzającym odległe i często dziewicze obszary Ameryki Północnej i Południowej oraz Afryki. Podróże do Afryki zaowocowały między innymi "L'Anthologie ngre" (Antologia murzyńska, 1921) i zbiorem "Murzyńskie bajeczki dla dzieci białych ludzi" (1928).
Cendrars debiutował w 1912 roku poematem "Wielkanoc w Nowym Jorku"; opublikowany rok później kolejny poemat "Proza transsyberyskiej kolei" - napisany na arkuszu dwumetrowej długości z ilustracjami Soni Delaunay - uważany jest jedno z najważniejszych dzieł awangardowych Cendrarsa. W latach poprzedzających wybuch I wojny światowej Cendrars zbliżył się do środowiska paryskiej bohemy; przyjaźnił się między innymi z malarzami: Modiglianim, Chagallem i Braque'iem. Z Apollinairem rywalizował o "rząd dusz" nad kubistami; badacze uważają, że Cendrars w niektórych eksperymentach formalnych wyprzedził rywala. W poezji obydwu twórców krytycy dopatrzyli się wielu zbieżności - porównując "Wielkanoc w Nowym Jorku" ze "Strefą" Apollinaire'a zastanawiali się nawet, czy ten ostatni nie popełnił plagiatu. Cendrars uczcił śmierć Apollinaire'a poematem "Hommage Guillaume Apollinaire" (Hołd Guillaumowi Apollinaire'owi).
W latach dwudziestych Cendrars oddalił się od paryskiej awangardy i zrezygnował z poezji na rzecz prozy; opublikował między innymi powieści "Złoto: cudowna historia generała Augusta Johanna Suttera" (1925), której bohater, Sutter, zapoczątkował gorączkę złota w Kalifornii, "Rum": życie i przygody Jana Galmota oraz powieść przygodową "Morawagin". W latach czterdziestych wydał sytuowany na granicy literatury podróżniczej i pamiętnikarskiej cykl "Kronik", na który złożyły się "Rażony gromem", wspomniana już "Odcięta ręka", "Włóczęga" i "Parcele nieba". W końcu lat czterdziestych ukazały się również "Bourlinguer" (1948) i "Gwiezdna wieża Eiffla" (1949), a w 1956 roku "Zabierz mnie na koniec świata", powieść, w której pisarz, wykorzystując elementy konwencji romansu brukowego, pokazał pogranicze środowiska przestępczego i artystycznego. Krytycy chwalili analizę psychologiczną postaci, weryzm erotyczny i wirtuozerię formalną powieści.
Proza Cendrarsa jest bardziej tradycyjna niż poezja; Pisarz wprowadza wiele motywów autobiograficznych, wykorzystuje doświadczenia wyniesione z podróży i wojen, w których brał udział, nawiązuje też do swoich licznych romansów. Pokazuje zarówno egzotyczne kultury, jak i "egzotyczne" środowiska w swojej przybranej ojczyźnie, czyniąc bohaterami swoich powieści paryskich i marsylskich przestępców, narkomanów, nędzarzy, dziwaków. Proza Cendrarsa jest zawiła, pełna składniowych meandrów i nieoczekiwanych skojarzeń. W "Gwiezdnej wieży Eiffla" podróż przez Andy i obserwacja krajobrazu jest punktem wyjścia dla podróży przez krajobraz własnej pamięci; utwór jest mieszaniną zwierzeń, wspomnień, anegdot i cytatów. Pozornie chaotyczna narracja w rzeczywistości podlega u Cendrarsa żelaznym rygorom.
Powieści Blaise'a Cendrarsa zostały przetłumaczone na ponad dwadzieścia języków. W 1936 roku James Cruze nakręcił film na podstawie "Złota". "Sutter's Gold" zrobił jednak klapę. W 1961 roku, kilka dni przed śmiercią, pisarz został uhonorowany Paris Grand Prix.
