Autorzy

JANINA MORAWSKA (Dzierżykraj-Morawska), z domu Serkowska
ur. 27 kwietnia 1897, Charków – zm. 15 października 1970, Poznań

Autorka słuchowisk radiowych, sztuk teatralnych i adap­tacji scenicznych, recenzentka

Była córką Stanisława Serkowskiego, lekarza i bakteriologa, oraz Władysławy z Frankowskich. Jej młodszymi siostrami były Zofia 1° v. Woyzbun, 2° v. Romańska, plastyczka, i Maria Wiercińska, reżyserka. Wkrótce po jej urodzinach rodzina przeprowadziła się do Łodzi, a w 1906 do Warszawy. W 1912 Janina Serkowska ukończyła naukę w Zakładzie Naukowym Cecylii Plater-Zyberkówny. Przez trzy lata uczęszczała na kursy Warszawskiego Towarzystwa Naukowego i 6 października 1916 przed Komisją Delegacji Egzaminacyjnej zdała egzamin dojrzałości. Dzień później zaczęła studia na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Warszawskiego (studiowała filologię polską), a 30 października wyszła za Franciszka Morawskiego, architekta, z którym współpracowała przy kilku projektach architektonicznych. Zaliczyła pięć semestrów studiów, ostatni był semestr zimowy 1917/18. W czasie wojny polsko-bolszewickiej należała do Koła Akademiczek, pracowała w Czerwonym Krzyżu. W 1917 debiutowała w miesięczniku młodzieży akademickiej „Pro Arte et Studio”. W dziale Nowele, impresje, proza poetycka zamieszczono jej Prawdę o bajce. Odtąd stale zajmowała się twórczością literacką. Pisała sztuki teatralne dla dzieci i dorosłych. W 1930 w Teatrze Jaskółka w Warszawie wystawiono jej widowisko Czary i kolory, na które składała się m.in. jedno­aktówka Antena w karczmie „Rzym”.

Dla dorosłych napisała tragikomedię Sobowtór, wystawioną w 1932 w kierowanym przez Irenę Solską Teatrze im. Żeromskiego na Żoliborzu w Warszawie w reżyserii Juliusza Osterwy, oraz dramat obyczajowy Łańcuch, wystawiony w 1935 w warszawskim Teatrze Nowym w reżyserii Stanisławy Wysockiej. Już w Sobowtórze, którego Tadeusz Boy-Żeleński nazwał „bajką dla dorosłych”, zaznaczyła się charakterystyczna dla jej twórczości atmosfera z pogranicza jawy i snu, pełna tajemnic, niedopowiedzeń, fatalizmu. Sztukę tę recenzenci teatralni potraktowali raczej pozytywnie, natomiast Łańcuch wywołał falę krytyki. Podobały się za to jej utwory wystawiane w Teatrze Szkolnym Instytutu Reduty: baśń Zabawa w króla (1935) i adaptacja Opowieści wigilijnej Charlesa Dickensa (1937).

Uznanie zdobyła jako autorka radiowa. Swoje pierwsze, najbardziej znane słuchowisko Miasto Santa Cruz napisała w 1933; w tymże roku nadała je rozgłośnia radiowa w Wilnie, a w następnych latach jeszcze rozgłośnie w Berlinie (1936) i w Warszawie (1937). Bohaterką utworu była telefonistka, która zginęła na stanowisku ostrzegając mieszkańców miasta przed zbliżającym się cyklonem. Tuż przed II wojną światową, amerykańska wytwórnia filmowa starała się o zakup praw do tego słuchowiska z zamiarem adaptowania go na scenariusz filmowy.

Janina Morawska była jedną z pierwszych autorek piszących oryginalne teksty specjalnie dla radia. W konkursie radiowym na sztukę dla Teatru Wyobraźni ogłoszonym w czerwcu 1934 otrzymała pierwszą nagrodę za słuchowisko Zioła i kamienie. Trzecią nagrodę przyznano wtedy Marii Wiercińskiej za Niebezpieczne życie (nagrody wręczono 29 stycznia 1935). W latach 1935–1939 pracowała w rozgłośni Polskiego Radia w Warszawie. Napisała wtedy około trzydziestu słuchowisk, z których głośniejsze to: Dom w nocy (1935), Trzecie i ostatnie drzwi (1936), Las i Gość z Ameryki (1938), a także powieść radiową Mam 13 lat (1939). Wypowiadała się na łamach prasy na temat teatru radiowego (np. w 1935 w „Pionie” ogłosiła szkic teoretyczny Z doświadczeń autorów radiowych) oraz kina (np. w 1933 w konkursie „Wiadomości Literackich” otrzymała nagrodę za pracę Człowiek współczesny w filmie).

Podczas II wojny światowej mieszkała w Warszawie. Działała w konspiracji. Od jesieni 1942 prowadziła sekretariat Wydziału Legalizacji i Techniki Wywiadu AK pod kierownictwem Stanisława Jankowskiego „Agatona”. Roznosiła pocztę, dokumenty, broń, nadzorowała pracę łączniczek.

Po wojnie, w latach 1945–1947 Morawska była kierowniczką literacką w Miejskich Teatrach Dramatycznych (MTD) w Warszawie, redagowała czasopismo „Scena i Widownia”. Napisała w tym czasie sztukę w jednym akcie pt. Lawina, adaptowała na scenę Placówkę Bolesława Prusa, wystawioną w grudniu 1945 w Teatrze Powszechnym (scena MTD), w 1946 w Teatrze Miejskim w Częstochowie, w 1947 w Teatrze Miejskim w Białymstoku i Teatrze dla Dzieci Wesoła Gromadka w Krakowie. W tym czasie współpracowała też z radiem; w 1946 rozgłośnia warszawska nadała jej słuchowisko Więzień z Bas­tylii według Opowieści o dwóch miastach Dickensa (później przerobiła je na scenę). W 1947 zamieszkała w Poznaniu, ponieważ mąż otrzymał w tym mieście pracę. Na przełomie lat czterdziestych i pięćdziesiątych związana była ze środowiskiem skupionym wokół księdza Jana Ziei i utworzonego przezeń w Słupsku Uniwersytetu Ludowego, przyjaźniła się m.in. z Jerzym Zawieyskim i Leonią Jabłonkówną. Publikowała recenzje i artykuły w „Głosie Wielkopolskim” i „Gazecie Poznańskiej”. W styczniu 1950 w Teatrze Młodego Widza w Poznaniu miał premierę jej montaż Twardowski wczoraj i dziś, na który składały się ballada Mickiewicza oraz Antena w karczmie „Rzym”. W 1954 sztukę Sobowtór, adaptowaną na słuchowisko, nadała rozgłośnia radia francuskiego w Paryżu, reżyserował Bronisław Horowicz. Starała się o wystawianie swych utworów i adaptacji na scenach teatralnych w kraju, kilka lat zabiegała o wystawienie Więźnia z Bastylii. Z powodu kłopotów z cenzurą i Centralnym Zarządem Teatrów sztukę wystawiono dopiero w 1956 pod tytułem „105” Wieża Północna w Teatrze Młodej Warszawy. Powodzeniem cieszyła się natomiast jej adaptacja Świerszcza za kominem Dickensa, wystawiana w wielu teatrach, m.in. w Teatrze Dolnośląskim we Wrocławiu (1948), Teatrze im. Aleksandra Węgierki w Białymstoku (1950), Miejskim w Świdnicy (1951), Ziemi Pomorskiej w Toruniu (1952), Dramatycznych w Szczecinie (1952), Teatrze Powszechnym w Warszawie (1953), Ziemi Lubuskiej w Zielonej Górze (1955). W sezonie 1955/56 została kierowniczką literacką Teatru Lalki i Aktora (od 1957 pod nazwą „Marcinek”) w Poznaniu i była nią do końca sezonu 1959/60. Współpracowała tu z Joanną Piekarską, która reżyserowała sztukę Morawskiej Koziołki na wieży (1956), a potem jej kolejne adaptacje: Janka Wędrowniczka według Konopnickiej (1957), Dziadka Zmruż-Oczko według Andersena (1959), Młynek do kawy według Gałczyńskiego (1960). Wystawiane były też jej sztuki: Dobranoc, Piotrusiu (1960 w Teatrze Dzieci Zagłębia w Będzinie, w reżyserii Jana Dormana), Kolorowe ptaki (1961 w Teatrze Lalek „Pleciuga” w Szczecinie), Wesoły listonosz (1962, też w Szczecinie), Gwiezdne wagary (wspólnie z Leszkiem Prorokiem, 1964, również w szczecińskiej „Pleciudze”). W roku 1964 z Janiną Hartwig napisała scenariusz filmu animowanego Koziołki na wieży.

Działała w amatorskim ruchu teatralnym. Była kierowniczką literacką zespołu teatralnego przy Wojewódzkim Domu Kultury w Poznaniu, współpracowała z Centralną Poradnią Amatorskiego Ruchu Artystycznego. W 1965 napisała scenariusz widowiska dla młodzieży pt. Pozwólcie nam marzyć, oparty na fragmentach książek Janusza Korczaka. W tymże roku w poznańskim „Nurcie” opublikowała szkic Walka Bogusławskiego o teatr w ­Wielkopolsce. W Poznaniu była postacią znaną, zasłużoną dla teatru i kultury miasta. W 1964 otrzymała odznakę Zasłużonego Działacza Kultury. Pochowana została na poznańskim cmentarzu Junikowo.

Bibliografia

Irzykowski K.: Pisma teatralne, t. 3: 1930–1933, Kraków 1995 i t. 4: 1934–1939, Kraków 1997; Jankowski S.: Z fałszywym ausweisem w prawdziwej Warszawie. Wspomnienia 1939–1946, t. 2, Warszawa 1988; Kwiatkowski M.J.: Polskie Radio 1925–1939. Mała kronika, „Pamiętnik Teatralny” 1973 z. 3–4 s. 395, 397, 401, 442, 451, 454, 470, 478, 485, 495, 519; Kwiatkowski M.J.: „Tu Polskie Radio Warszawa…”, Warszawa 1980; Osiński Z.: Instytut Reduty jako laboratorium teatralne, „Pamiętnik Teatralny” 1999 z. 2 s. 69, 70; Polski Słownik Biograficzny t. XXI z. 91 (W. Albrecht; tu błędny rok urodzenia); Wielkopolski Słownik Biograficzny (W. Albrecht-Szymanowska), Żeleński T. (Boy): Pisma, t. 24 i 26, Warszawa 1966.
Archiwalia: Akta Janiny Serkowskiej-Morawskiej (tu m.in. odpis aktu urodzenia), Album studentów Uniwersytetu Warszawskiego z lat 1918–1939, Archiwum Uniwersytetu Warszawskiego, nr 1469; Zbiory Specjalne IS PAN (tu maszynopis Sobowtóra i Więźnia z Bastylii) oraz listy do Leonii Jabłonkówny, w Archiwum L. Jabłonkówny sygn. 1744; Almanach Sceny Polskiej 1944–1959 (zapis cyfrowy).

Grażyna Chmielewska (2022)