Dario Fo
Satyryk, dramatopisarz, reżyser teatralny oraz kompozytor.
Jego ojciec był kierownikiem stacji kolejowej. W roku 1940 Fo przeniósł się do Mediolanu, aby studiować w Akademii Sztuk Pięknych. Kiedy wybuchła II wojna światowa musiał przerwać studia. Został razem ze swoim ojcem członkiem ruchu oporu. Pomagał przemycać żołnierzy armii alianckich do Szwajcarii. Po wojnie powrócił do Mediolanu, aby studiować architekturę.
Do teatru trafił przypadkiem. Mając dwadzieścia sześć lat rozpoczął współpracę z radiem. W latach pięćdziesiątych pisał słuchowiska radiowe w ludowej gwarze lombardzkiej. W 1953 roku zadebiutował jako autor spektaklu kabaretowego Palec w oku. W rok później ożenił się z Francą Rame, która była wówczas gwiazdą włoskiego teatru rewiowego. Zaczęli wspólnie występować. W 1958 roku wystawili w Turynie farsę Niemy film do śmiechu. Potem powstały ich kolejne sztuki: Trupy się wysyła, kobiety się rozbiera, Siódme: mniej kradnij.
Fo już wtedy był twórcą awangardowym. Uważał jednak, że oryginalność awangardy polega na brutalności i prostocie. Nie rezygnując z nowatorstwa i aktualności, nawiązywał do włoskich tradycji teatru populistycznego i commedia dell'arte. Kiedy w latach 1953–1954 zespół, w który Fo był autorem, reżyserem, głównym bohaterem, scenografem i projektantem kostiumów, wystawiał jeden ze spektakli na drzwiach kościołów, w biuletynach parafialnych ostrzegano wiernych przed jego oglądaniem. W roku 1959 Fo i Rame powrócili do Mediolanu, aby założyć trupę teatralną Compagnia Dario Fo-Franca Rame. Fo był autorem scenariuszy, występował, reżyserował oraz projektował kostiumy i scenografię, a Rame zajęła się administracją. Grupa często współpracowała z Piccolo Teatro, ale potem rozpoczęła serię występów w całych Włoszech. Po każdej komedii włoskiego autora wybuchał skandal, a to przynajmniej oskarżenie, grzywny, grożono aresztowaniem autorowi i aktorom, oskarżono ich o obrazę wojska, często byli ofiarą ataków faszystów.
Władza tolerowała wyczyny Fo w kabarecie i w teatrze. Ale kiedy w 1962 roku Fo poprowadził telewizyjny show piosenkarski Canzonissima i napisał tekst piosenki otwierającej widowisko: „Zmusimy do śpiewu sieroty i wdowy we łzach...”, nie obroniła go przed wyrzuceniem z telewizji. Pisarz to zapamiętał. Zaczął coraz ostrzej atakować władze. Czas mu sprzyjał. Zbliżała się obyczajowo-polityczna rewolta lewackiej młodzieży, w którą się zaangażował.
W 1968 roku Fo rozwiązał swój zespół i utworzył Stowarzyszenie Nowa Scena, które – jak głosił jego program – miało „służyć siłom rewolucyjnym, nie po to, żeby umocnić państwo burżuazyjne za pomocą oportunistycznej polityki, ale aby sprzyjać rozwojowi rzeczywistego procesu rewolucyjnego, który doprowadzi do władzy klasę robotniczą”. Najbardziej znanym przedstawieniem Fo stało się Mistero Buffo (Komiczne Misterium) – monodram wystawiony w 1969 roku. Spektakl składał się z fragmentów średniowiecznych włoskich widowisk pasyjnych oraz krótkich scenek napisanych przez Fo przy użyciu gramelot (pseudojęzyk kuglarzy, składający się z nie istniejących słów). Stosowanie bełkotu oznaczało bojkot włoskiego języka literackiego, do niedawna używanego tylko przez elitę. W spektaklu występował wieśniak, który spotyka Chrystusa, ale nie udaje mu się do niego dopchać poprzez tłum wiernych. Pokazana też zostaje korupcja papieży i biskupów. Fo tak odgrywał dostojników Kościoła, aby ich sposób mówienia kojarzył się widzom ze współczesnymi notablami. Przestawienie wystawiono 5000 razy. Kilka razy widzów zebrało się tak wielu, że występy organizowano na stadionach sportowych.
W 1970 roku Fo i Rame założyli kolejną trupę teatralną Colletivo Teatrale La Comune. Ich występy opierały się na improwizacjach dotyczących polityki. Jedną ze sztuk była Przypadkowa śmierć anarchisty, którą wystawiono po ataku terrorystycznym na Narodowy Bank Rolny w Mediolanie. Sztuka Fedain wystawiona w roku 1971 odnosiła się do konfliktu izraelsko-palestyńskiego. W przestawieniu występowali prawdziwi członkowie Organizacji Wyzwolenia Palestyny. W roku 1973 trupa teatralna przeniosła się do kina Rossini w Mediolanie.
W latach 1981–1985 trupa teatralna przekazywała część swoich dochodów na rzecz włoskich związków zawodowych. W latach siedemdziesiątych pisarz zaczął wystawiać swoje spektakle w fabrykach przed strajkującymi robotnikami (Pogrzeb fabrykanta). Spektakle odbywały się też w domach ludowych. Sam zespół pracował na oczach wszystkich nad scenografią. Robotnicy i młodzież zbierająca się w domach ludowych uczestniczyła w próbach zespołu, pomagała w przygotowaniu sceny. Po spektaklu odbywały się dyskusje. Zespół wykorzystywał zresztą każde miejsce: grał w salach kinowych, w barach, w okupowanych podczas strajków fabrykach. Dyskusje po przedstawieniach stawały się coraz żywsze. trwały często do późnej nocy. One z kolei stawały się inspiracją do powstawania nowych tekstów. W tym czasie Fo zdobył już popularność za granicą. Związał się z organizacją Lotta Continua (Ciągła Walka), której członkowie zamordowali komisarza policji Luigiego Calabresi (podejrzewanego o zabicie Pinelliego). Syn pisarza, Jacopo, brał udział w działalności jeszcze bardziej skrajnych grup. To oczywiście nie wszystkim się podobało. Franca Rame została porwana, wychłostana i zgwałcona przez faszystowskich bojówkarzy w 1973 roku – wróciła na scenę po dwóch miesiącach.
W 1973 roku grupa artystyczna Fo zajęła opuszczony rynek w centrum Mediolanu. Nazwali swój nowy teatr Palazzina Liberty. We wrześniu wystawili sztukę Guerra di popolo in Cile o buncie przeciwko chilijskiej juncie wojskowej. Inspiracją było zamordowanie Salvadora Allende. Fo został aresztowany podczas starcia z policją, która próbowała ukrócić nielegalne przedstawienia. Rok później Fo napisał sztukę Nie mamy pieniędzy, więc nie zapłacimy. Była to farsa o parze młodych ludzi niepłacących za nic w wielkich marketach. W roku 1975 pisarz zaangażował się w referendum na temat aborcji tworząc sztukę Fanfani rapito, a potem odwiedził Chiny. Na końcu roku pierwszy raz znalazł się wśród kandydatów do Nagrody Nobla. W tym samym roku zaproszono do nowego programu telewizyjnego Il teatro di Dario. Druga wersja Mistero Buffo została zaprezentowana w telewizji w roku 1977. Kościół katolicki uznał tę sztukę za obrażającą uczucia religijne, ale Franca Rame otrzymała nagrodę dla najlepszej telewizyjnej aktorki. Trzecia wersja sztuki powstała w 1978 roku.
W 1978 roku Czerwone Brygady zamordowały Aldo Moro. Skrajna lewica skompromitowała się i wyszła z mody. Fabryki pracowały, nie można już w nich było wystawiać sztuk. Fo zaczął więc z żoną objeżdżać Włochy, wystawiając na różnych scenach... komedie obyczajowe, przeznaczone znowu dla elity, tym razem intelektualnej. Przypominały trochę pierwsze farsy z lat pięćdziesiątych, ale mówiły głównie o seksie i feminizmie (Kuchnia, kościół, łóżko). W roku 1980 Fo z rodziną przeniósł się do Libera Università di Alcatraz na wzgórzach koło Gubbio i Perugii. Rok później został zaproszony do Stanów Zjednoczonych przez istniejący w Cambridge America Repertory Theater. Początkowo władze amerykańskie nie chciały dać mu wizy, ale po protestach wielu znanych pisarzy Fo został wpuszczony do Ameryki na sześć dni w roku 1984 i drugi raz w 1985. Sztuki Fo wystawiono na Uniwersytecie Harvard, Repertory Theater, New Haven University Repertory Theatre, Centrum Kennedy'ego w Waszyngtonie, Theater of Nations w Baltimore i Joyce Theater w Nowym Jorku. W roku 1989 Fo napisał Lettera dalla Cina w proteście przeciwko masakrze na Placu Niebiańskiego Spokoju. W tym samym roku jako pierwszy Włoch został zaproszony do Comédie Française.
W 1997 roku Fo został laureatem Literackiej Nagrody Nobla. Wiadomość o Noblu dla komika zdumiała Włochy. Postfaszystowscy deputowani wysłali protest do Ambasady Szwedzkiej. Syn pisarza, kiedy dowiedział się o przyznaniu ojcu nagrody, zawołał: „Bóg jest komunistą”, na co ojciec odpowiedział: „Nieprawda – Bóg jest kuglarzem”. To stwierdzenie rozgniewało Watykan. Episkopat włoski ogłosił, że Nobel dla klowna budzi zdumienie.
aktualizacja 2016
