Autorzy

Historyk teatru, dokumentalista, bibliograf.
Autor utworów dramatycznych i tekstów estradowych.

Uczęszczał do Gimnazjum Humanistycznego Zgromadzenia Kupców w Łodzi. Po maturze (w latach 1933–1935) podjął studia filozofii na Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie, a następnie prawa na Uniwersytecie Poznańskim (z konieczności przerwanych z powodu wybuchu wojny w 1939).

Okupację niemiecką przetrwał w Warszawie. W stolicy współpracował z jawnym teatrzykiem Miniatury. Wystawiał w nim (od marca do grudnia 1943) własne sztuki i adaptacje (pod pseudonimem Stefan Struś).

Po wojnie – wraz z żoną, Janiną Freudl – zamieszkał w Milanówku. W latach 1945–1953 należał do Stronnictwa Demokratycznego. W 1946 był kierownikiem literackim Teatru Milicji Obywatelskiej Studio w Warszawie (działał od 19 czerwca 1946 do 6 kwietnia 1948; na otwarcie tego wcielenia sceny organów ścigania – bo wcześniej istniał CTMO, czyli Centralny Teatr Milicji Obywatelskiej – Stefan Straus opracował scenariusz tekstu, który przyjął tytuł Miodowa 14 (Program składany); reżyserką była Hanna Małkowska). Od 1948 do 1949 prowadził wykłady z historii teatru i dramatu w liceum techniczno-teatralnym, a w latach 1950–1951 – kursy szkoleniowe instruktorów teatralnych. Od 1949 pracował w Instytucie Teatrologicznym, gdzie prowadził dział dokumentacji i zbierał materiały do dziejów scen warszawskich, działających w latach 1914–1939. Po przekształceniu placówki w Sekcję Teatru Państwowego Instytutu Sztuki został kierownikiem działu dokumentacji (współpracowali z nim Jadwiga Hulimkowa i Janusz Strasburger).

Ocalaniu i utrwalaniu teatralnych dokumentów Straus był prawdziwie oddany. To dlatego jego dział – za sprawą gorliwości starań kierownika – stawiał sobie najbardziej ambitne zadania, jak np. założenie Centralnej Biblioteki Teatralnej, Centralnego Archiwum Teatralnego, opracowanie centralnego katalogu teatraliów, wydawanie biuletynu bibliograficznego, opracowanie bibliografii czasopism teatralnych, bibliografii polskich druków teatralnych i czasopism obcych. Z tych planów wydawnicze wcielenia przyjęły tylko trzy tomy: Stefana Strausa Bibliografia tytułów czasopism teatralnych (Wrocław 1953), jego Bibliografia źródeł do historii teatru w Polsce. Druki zwarte i ulotne (Wrocław 1957) oraz – co podaję dla chronologicznego porządku – Marii Krystyny Maciejewskiej i Anny Polakowskiej Czasopisma teatralne dziesięciolecia 1944–1953. Bibliografia zawartości (Wrocław 1957).

Od 1950 do 1951 Straus współpracował z „Teatrem”, a w latach 1954–1958 był adiunktem w Instytucie Badań Literackich PAN (Dział Historii Dramatu). W tym czasie napisał dwa monograficzne tomiki o aktorach – Stefan Jaracz (Warszawa 1956) i Józef Rychter (Warszawa 1956) – wydane jako część badania tradycji aktorskiej (literackiego) okresu pozytywizmu i czasów późniejszych w tzw. „białej serii” PIW-u, poświęconej wybitnym artystom scen dziewiętnastowiecznych i dwudziestowiecznych. Straus brał także udział w przedsięwzięciach zespołów badawczych IBL i IS PAN przygotowujących materiały do dziejów sceny publicznej w Warszawie okresu Oświecenia. Po śmierci został pochowany w Milanówku.

Wartość i trwałość pracy badawczej Strausa tkwią w tym, że podjął się realizacji postulatu już w latach międzywojennych bezdyskusyjnie uznanego przez historyków teatru – prowadzenia szeroko zakrojonych, intensywnych prac dokumentacyjnych.  Zaowocowało to m.in. zintensyfikowaniem wieloletnich badań, których celem były publikacje o charakterze bibliograficznym. Eleonora Udalska (Teatrologia w Polsce w latach 1918–1939. Rekonesans, Warszawa 1977, s. 160 i n.) stanowczo zauważa, że „kontynuacją i metodologicznym zamknięciem wysiłków teatrologów dwudziestolecia nad źródłami badań były w okresie powojennym publikacje Stefana Strausa”. Badaczka ma na uwadze zwłaszcza dwa opracowania.

Pierwsze, Bibliografia tytułów czasopism teatralnych (Wrocław 1953), stanowi skrupulatne zestawienie 389 pozycji. Straus odnotowuje czasopisma, jakie ukazywały się od XIX wieku do roku 1950. Nie była to jednak lista kompletna, bo tytułów (różnego formatu, zasięgu i charakteru) było w międzywojniu znacznie więcej, a potem systematycznie uzupełniano ją między innymi np. na łamach „Pamiętnika Teatralnego”. (Por. Maciej Nowak, Bibliografia tytułów czasopism teatralnych 1758-1950. Suplement. Uzupełnienia i poprawki do książki Stefana Strausa, „Pamiętnik Teatralny” 1987, z. 3, s. 397-450). Ważna publikacja Strausa nie ustrzegła się – rzecz jasna – wskazanych później przez innych badaczy i recenzentów błędów. Autor Bibliografii tytułów czasopism teatralnych definiował określenie „czasopismo teatralne” stosunkowo restrykcyjnie, bo uznawał, że jest nim „każde czasopismo, zaznaczające wyraźnie w tytule lub podtytule swe zainteresowanie teatrem, dramatem lub pracownikiem sceny” (s. 4). Po latach Dorota Fox (Czasopiśmiennictwo teatralne w Polsce w latach 1918-1939, Katowice 2013, s. 10) zauważyła, że „przyjęta przez Strausa na wstępie definicja dyskwalifikuje z pola oglądu te periodyki, które nie spełniają kryterium formalnego, by tak rzec – «tytularnego», choć ich zawartość tematyczna jest zdecydowanie sprofilowana pod kątem teatru (czy pokrewnych mu praktyk parateatralnych: [np.] estrady, cyrku, kabaretu).” Przykład: czasopismo „Sztuka i Praca”, dwutygodnik poświęcony sprawom sztuki i kultury, który w około sześćdziesięciu procentach wypełniały artykułu związane z teatrem (Dorota Fox). Podobnie (i to znacznie wcześniej) Krystyna Maciejewska w pionierskiej recenzji opracowania Strausa ubolewała nad tym, iż pominięto w niej czasopisma, które mimo braku słowa „teatr” w tytule – odegrały w Dwudziestoleciu niepoślednią rolę w kształtowaniu życia teatralnego, poświęcając wiele uwagi sprawom tej sztuki. (Por. Recenzja „Bibliografia tytułów czasopism teatralnych”, „Pamiętnik Teatralny” 1955, z. 1, s. 182–183). Naturalnie, wskazane potknięcia nie odbierają wysiłkowi i publikacji Strausa charakteru prekursorskiego.

Przede wszystkim jednak pośród dokumentacyjnych prac tego badacza wyróżnia się Bibliografia źródeł do historii teatru w Polsce. Druki zwarte i ulotne (Wrocław 1957), doprowadzona przez autora do roku 1953. To selekcyjne i analityczne zestawienie stanowi jedną z najcenniejszych podstaw warsztatowych każdego historyka i teoretyka teatru. Podtytułowe druki zwarte i ulotne stanowią wynik przejrzenia około 10000 druków i 5000 programów, z których w opublikowanym tomie uwzględniono 3600 pozycji. Ważność, a równocześnie zasięg tego opracowania można także ocenić przeglądając digitalną wersję książki w elektronicznej Encyklopedii teatru polskiego (warto mieć w pamięci, że rzecz ukazała się drukiem w roku 1957)

Bibliografia

Teatralia

• Musisz być sobą [podpisane Stefan Struś; prapremiera Teatr Miniatury], Warszawa 1943;
• Najmłodszy gbur [podpisane Stefan Struś; prapremiera Teatr Miniatury], Warszawa 1943;
• Nasza córeczka [podpisane Stefan Struś; prapremiera Teatr Miniatury], Warszawa 1943;
• O pięć minut z późno [podpisane Stefan Struś; prapremiera Teatr Miniatury], Warszawa 1943;
• Autobus o szóstej [współautor: Ludomir Rubach; prapremiera Teatr Milicji Obywatelskiej Studio], Warszawa 1946;
• Miodowa 14 [prapremiera Teatr Milicji Obywatelskiej Studio], Warszawa 1946;
• „Bibliografia bieżąca teatraliów”, z. 1, Warszawa [lipiec] 1950 [pozycja zamierzona jako kwartalnik, ale docelowo ukazał się tylko przywołany pierwszy zeszyt/numer pisma];
• Repertuar teatrów warszawskich w latach 1914/1915 oraz 1915/1916 [powstał ok. 1950, maszynopis w zbiorach Pracowni Dokumentacji Teatru Polskiego w IS PAN w Warszawie];
• Monografie o teatrze poznańskim, „Pamiętnik Teatralny” 1952, z. 2-3, s. 398-403;
• Bibliografia prac Mieczysława Rulikowskiego, „Pamiętnik Teatralny” 1952, z. 2-3, s. 424-431;
• Bibliografia tytułów czasopism teatralnych, Wrocław 1953, [wersja online];
• Kronika życia i działalności Wojciecha Bogusławskiego [współautor: Stanisław Dąbrowski], w: Zbigniew Krawczykowski, Wojciech Bogusławski. Ojciec sceny narodowej, Warszawa 1954, s. 55-87 [opracowanie Krawczykowskiego zainicjowało tzw. „białą serię” PIW-u, „Monografie czołowych artystów sceny polskiej”, o wybitnych aktorkach i aktorach XIX i XX wieku];
• Stefan Jaracz [z tzw. „białej serii” PIW-u, „Monografie czołowych artystów sceny polskiej”], Warszawa 1956;
• Bibliografia źródeł do historii teatru w Polsce. Druki zwarte i ulotne, Wrocław 1957 [Straus kontynuował pracę zaczętą w Dwudziestoleciu przez Adama i Irenę Barów, autorów kartoteki polskiej bibliografii teatrologicznej, doprowadzonej przez nich do 1939 roku], [wersja online];
• Józef Rychter [z tzw. „białej serii” PIW-u, „Monografie czołowych artystów sceny polskiej”], Warszawa 1959.

Prace edytorskie i redakcyjne

• Wojciech Bogusławski, Cud mniemany, czyli Krakowiacy i Górale. Tekst według autoryzowanego odpisu z roku 1796 przygotował Mieczysław Rulikowski, wstęp, przypisy i odmiany tekstu opracowali: Stanisław Dąbrowski i Stefan Straus, Wrocław 1956 [seria: Biblioteka Narodowa nr 162].

Milan Lesiak, 2016