Autorzy

Pisarz, autor słuchowisk radiowych i widowisk telewizyjnych, eseista, publicysta, krytyk literacki i teatralny.

Urodził się 14 czerwca 1930 w Poznaniu, właściwe nazwisko: Władysław Jan Jasiński-Odojewski.

Syn nauczycielki Genowefy Marii z domu Zawodnej i muzyka Stanisława Jana Jasińskiego-Odojewskiego (kompozytora piosenek pod pseud. Stanley Jasinsky, właściciela wydawnictwa muzycznego „Tempo”). W 1936 rozpoczął naukę w prywatnej szkole Collegium Marianum w Poznaniu. Z urodzenia poznaniak, zainteresowanie kresami wschodnimi II Rzeczypospolitej, które będzie jednym z głównych tematów jego twórczości, zawdzięcza matce: „zamiast jeździć z dziećmi na wakacje – jak było przyjęte – do Krynicy, zawsze udawała się do Worochty lub Jaremczy […]. Do 1939 roku regularnie wyjeżdżaliśmy w tamte strony na dłuższe czy krótsze wakacje” (Bereś).

Podczas okupacji niemieckiej z matką i młodszą siostrą przenosi się do dziadków w Kłecku (pow. gnieźnieński). Od lutego 1943 należy tam do zakonspirowanej IX Drużyny Harcerskiej, 3 maja składa przysięgę harcerską i staje się członkiem Szarych Szeregów. Wakacje tego roku spędza w majątku krewnych matki na Podolu – we wsi Tudorów (gm. Kopyczyńce, na południe od Trembowli). Był wówczas świadkiem czystek etnicznych dokonywanych w tym czasie przez ukraińskich nacjonalistów, które przeszły do historii pod nazwą „rzezi wołyńskiej”.

„Widziałem wszystkie najgorsze rzeczy – rzezie, masakry, łuny i wozy przykryte płótnem, spod którego wystawały nogi trupów. Akurat moja wieś Tudorów uniknęła pogromu, ale nasz dom był pełen rannych, uciekinierów i ich przerażających opowieści” – wspominał w rozmowie z Witoldem Beresiem.

17 sierpnia 1944 został aresztowany w Kłecku przez Gestapo w związku z działalnością harcerską. Osadzeni wraz zastępowym w areszcie w Gnieźnie, wychodzą na wolność w październiku, wykupieni dzięki staraniom niemieckiej linii rodziny Odojewskiego (zamieszkałej w Hamburgu).

Po wojnie kontynuował naukę w męskim Liceum Św. Marii Magdaleny w Poznaniu, w 1947 wyjechał do Szczecina, gdzie mieszkał jego ojciec (rodzice byli rozwiedzeni). „Wydawało mi się, że uwalniam się od miłosnego tyraństwa mamy” (Zaworska). W Szczecinie zdał maturę w 1948.

Pierwsze wiersze drukował w 1947 w szczecińskim miesięczniku szkolnym „Młoda Myśl”, za właściwy debiut uznawał wiersze Zachód w słońcu i Biała przejażdżka, ogłoszone w 1948 w „Tygodniku Wybrzeża”. Aby dostać się na studia, wstąpił do młodzieżówki Polskiej Partii Socjalistycznej (OM TUR). Od 1948 należał do PPS, która wkrótce została przyłączona do PPR, tworząc Polską Zjednoczoną Partię Robotniczą (wystąpił z partii w 1958). Studia – ekonomię polityczną i socjologię na Uniwersytecie Poznańskim – ukończył w 1953. Od września 1948 do kwietnia 1949 pracuje w dziale miejskim „Gazety Poznańskiej”, skąd został zwolniony z powodów politycznych (Bereś, Masłoń).

W 1950 rozpoczyna współpracę z Kołem Młodych Związku Literatów Polskich, wkrótce zostaje jego przewodniczącym. Debiutuje w 1951 jako prozaik powieścią Wyspa ocalenia, której fragmenty nadało Polskie Radio; otrzymał za nią Nagrodę Młodych im. Tadeusza Borowskiego (publikacja dopiero w 1964). W latach 1952–1954 współpracował z tygodnikiem „Po Prostu”. W 1954 ukazują się Opowieści leskie, debiut książkowy; w 1955 Upadek Tobiasza, w 1956 opowiadania Dobrej drogi, Mario! – Kretowisko. Wyjaśniał po latach: „Straciwszy wiarę w jakiekolwiek pozytywne zmiany, zabrałem się za pisanie socrealistycznych książek, tym bardziej że doszedłem do wniosku, że w kraju mamy nowy sowiecki zabór, który potrwa co najmniej pięćdziesiąt lub sto lat. Ponieważ zaś trzeba było jakoś żyć, ja uparłem się, że zostanę pisarzem, więc brnąłem coraz głębiej, przed czym zresztą przestrzegał nas [Igor] Newerly, mówiąc: «Chłopaki, to wasze zawodowstwo doprowadzi was do bardzo złych rzeczy»” (Bereś).

W 1956–59 pełnił funkcję zastępcy redakto­ra naczelnego poznańskiego „Tygo­dnika Zachodniego”, w którym ogłaszał także teksty z zakresu publicystyki społeczno-kulturalnej, niektóre o charakterze rozrachunku ze stalinizmem. Publikacja wyboru drukowanych tam „esejów, dialogów i pamfletów” pt. Bez dogmatów oraz zbióru opowiadań Codzienna ściana płaczu, złożonych w Wydawnictwie Poznańskim, została zatrzymane przez cenzurę.

Na początku 1960 Odojewski przeniósł się do Warszawy i podjął pracę w Polskim Radiu. Publikuje powieść Miejsca nawiedzone i zbiór opowiadań Kwarantanna. W 1961 obejmuje stanowisko kierownika Studia Współ­czesnego Teatru Polskiego Radia (wiele jego jednoaktówek pojawi się w latach 60. na antenie jako słuchowiska). W 1962 wydaje zbiór opowiadań Zmierzch świata (nagroda Fundacji im. Kościelskich). W 1963 otrzymuje Nagrodę Komitetu ds. Radia i Telewizji za twórczość w dziedzinie słuchowisk radiowych (Wielki człowiek i Patrzymy na siebie).

W 1964 jednoaktówka Punkt zwrotny została zrealizowana w Teatrze Telewizji (reż. Ireneusz Kanicki), w tym samym roku nakładem Centralnej Poradni Amatorskiego Ruchu Artystycznego ukazuje się wybór sztuk jednoaktowych Punkt zwrotny (zawiera sztuki: Lekcja tańca, Punkt zwrotny, Patrzymy na siebie, Wielki człowiek), rok później CPARA wydaje kolejny zbiór Pomyłki (jednoaktówki: Dziewczyna, Ich dziwne zabawy, Bardzo udane lato, Pomyłki). W 1965 w warszawskim Studenckim Teatrze Hybrydy ma miejsce prapremiera jednoaktówki Coraz dalej, dalej… (reż. Mariusz Dmochowski), Odojewski publikuje także powieść Czas odwrócony. W 1966 w Teatrze Lalki i Aktora „Kacperek” w Rzeszowie ma prapremierę sztuka dla dzieci Słodkie i słone morze. W tym czasie zostaje członkiem Polskiego PEN-Clubu. 

Twórczość literacką publikował wówczas w wielu czasopismach, m.in. w „Twórczości” (1957–58), „Nowej Kulturze” (1958–60, 1962), „Współ­czesności” (1958–67), „Życiu Literackim” (1958–59, 1961–62, 1966), współpracował także z miesięcznikiem „Więź” (1961–68); jego utwory były tłumaczone na wiele języków (m.in. niemiecki, francuski, czeski, węgierski); w 1965 otrzymał nagrodę Polskiego Radia i Telewizji za całokształt twórczości radiowej, a w 1966 nagrodę Fundacji im. Kościelskich w Gene­wie.

Według zasobów archiwalnych Instytutu Pamięci Narodowej od lutego 1964 roku do grudnia 1965 roku był tajnym współpracownikiem Służby Bezpieczeństwa. Zarzutom Joanny Siedleckiej, sformułowanym w książce Kryptonim „Liryka”. Bezpieka wobec literatów (Warszawa 2008), Odojewski zaprzeczył w liście Coś w rodzaju oświadczenia (Monachium, 14 stycznia 2009).

Po „wydarzeniach marcowych” 1968 został zwolniony ze stanowiska kierowniczego w Polskim Radiu, pozostając jego pracownikiem jako zwykły redaktor. W 1971 na zaproszenie francuskiego PEN-Clubu wyjechał do Paryża, a stamtąd, w połowie te­goż roku, do Berlina Zachodniego, gdzie podjął studia jako stypendysta Akademie der Künste.

W 1972 przyjmuje propozycję Jana Nowaka-Jeziorańskiego i podejmuje pracę w dziale kulturalno-literackim Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa. Odtąd, niemal do ostatnich lat życia, mieszka w Monachium. W 1973 uzyskał azyl polityczny w Republice Federalnej Niemiec.

W latach 1964–67 Odojewski napisał powieść Zasypie wszystko, zawieje…, swoje opus magnum. Fragmenty publikował się w latach 1967–1972 w krajowych czasopismach literackich („Miesięcznik Literacki”, „Twórczość”, „Współczesność”, „Odra”, „Więź”), ale całość, ze względu na to, że autor podejmował nie tylko temat ludobójstwa wołyńskiego, ale i mordu w Katyniu, nie miała szans na publikację. Ukazała się dopiero w 1973 nakładem Instytutu Literackiego w Paryżu, kiedy autor był już emigrantem politycznym. Książka przyniosła mu w tym roku nagrodę londyńskich „Wiadomości” i nagrodę im. Herminii Naglerowej (przyznaną przez Związek Pisarzy Polskich na Obczyźnie), w 1974 nagrodę Fundacji Alfreda Jurzykowskiego w Nowym Jorku, a w 1976 nagrodę Szwedzkiego Komitetu Katyńskiego; ukazały się przekłady na francuski i niemiecki. Za to w kraju zapis cenzorski obejmował nawet wymienianie nazwiska pisarza.

Dział kulturalno-literacki Rozgłośni Polskiej RWE prowadził Odojewski aż do jej zamknięcia w 1994. Prowa­dził cotygodniową Kronikę kulturalną oraz audy­cję literacką Na czerwonym indeksie. W latach 1980–89 był członkiem Rady Narodowej RP w Londynie, w 1982–86 współpracował jako ekspert  ze Stowarzyszeniem Badań nad Światowymi Problemami Uchodźców (Association for the Study of the World Refugee Problems) w Lichtensteinie,  od 1984 pełnił też funkcję doradcy do spraw kul­tury prezydenta RWE.

Swoją prozę, artykuły i recenzje literackie ogłaszał wówczas w czasopi­smach emigracyjnych, m.in.: „Wiadomości” (Londyn), „Kultura” (Paryż), „Orzeł Biały” (Londyn), „Archipelag” (Berlin Zachodni), współpracował także z emigracyjnym cza­sopismem ukraińskim „Widnowa” (Monachium, Fila­delfia, 1979–85). W 1984 wydał w Paryżu zbiór opowiadań Zabezpieczanie śladów (losy Polaków wywiezionych do obozów pracy w Związku Radzieckim, nagroda literac­ka im. Zygmunta Hertza przyznawana przez paryską „Kul­turę”), w 1987 w Berlinie Zachodnim – zbiór Zapomniane, nieuśmierzone (migawki z życia Polaków na emigracji). Od 1978 utwory Odojewskiego drukowały w kraju pisma ukazujące się poza zasięgiem cenzury: „Puls”, „Arka”, „Most”; w latach osiemdziesiątych drugoobiegowe wydawnictwo „Margines” wydało Zasypie wszystko, zawieje i Zapomniane, nieuśmierzone. W 1989 za tzw. cykl podolski – który tworzą Wyspa ocalenia, opowiadania z tomu Zmierzch świata i Zasypie wszystko, zawieje… – otrzymał nagrodę im. Stanisława Vincenza.

Po 1989 jego twórczość Odojewskiego wróciła do oficjalnego obiegu w Polsce. W 1993 opublikował tom opowiadań „jedźmy, wracajmy…”, a w 1999 powieść Oksana (powrót do tematyki polsko-ukraińskiej, umieszczony w realiach lat dziewięćdziesiątych; nominacja do nagrody Nike). Ponadto wydawano książki wcześniej publikowane w wydawnictwach emigracyjnych oraz zbiory szkiców literackich i recenzji (Raptularz krytyczny, 1994; Notatnik półprywatny, 1996).

W Teatrze Telewizji 24 marca 1994 pod tytułem Tu się urodziłem odbyła się premiera adaptacji scenicznej Zasypie wszystko, zawieje… (adapt. i reż. Jan Maciejowski). Miesięcznik „Dialog” (1994, nr 3) opublikował Trzy szkice miłosne, składające się z powstałych wcześniej słuchowisk (Patrzymy na siebie, Bardzo udane lato, Pomyłki), emitowanych wcześniej przez rozgłośnie w Niemczech, Austrii, Szwajcarii, a dostosowanych dla sceny przez Odojewskiego w 1980. Światowa prapremiera teatralna Trzech szkiców… odbyła się w telewizji wiedeńskiej 10 lutego 1981. W Polsce najpierw wystawił tę sztukę Teatr Telewizji (21 września 1994, reż. Marcin Ziębiński), a prapremiera na scenie teatralnej odbyła się 1 października 1994 w Teatrze im. Wandy Siemaszkowej w Rzeszowie (reż. Jacek Andrucki). Tekst dramatu zdobył nagrodę  w I Ogólnopolskim Konkursie na Wystawienie Polskiej Sztuki Współczesnej (1995).

W 2002 Odojewski wydał Bez tchu, „powieść w opowiadaniach”, o tematyce emigracyjnej. W 2003 ukazuje się tom Milczący, niepokonani. Opowieść katyńska, książka pisana dla filmu, który reżyserować miał Andrzej Wajda (który ostatecznie film Katyń stworzy według własnego scenariusza, napisanego przy współpracy Władysława Pasikowskiego i Przemysława Nowakowskiego). W 2006 ukazał się zbiór opowiadań Odojewskiego …i poniosły konie, w którym do utworów powstałych po roku 2000 autor dodał kilka dawniejszych, zatrzymanych przez cenzurę. W 2009 wydał ostatni zbiór – W stepie, ostach i burzanie i inne opowiadania.

Włodzimierz Odojewski od 1954 był mężem Janiny Bystrzyckiej, która zmarła w 2001. Pisarz ożenił się ponownie – z Barbarą Lewkowicz, długoletnią pracownicą Sekcji Polskiej RWE. Po jej śmierci w 2013 opuścił Monachium i przeprowadził się do Warszawy. Swoje archiwum pisarskie przekazał Wydziałowi Filologii Polskiej i Klasycznej Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Zmarł 20 lipca 2016 w szpitalu w Piasecznie.

Uważany jest za jednego z najważniejszych polskich prozaików XX wieku. Jego twórczość ceniono za wyrafinowanie stylistyczne, dostrzegano inspiracje Faulknerem, Joyce’em i „nową powieścią” francuską lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XX wieku. Ważniejsze jednak wydaje się w niej podejmowanie zarówno wielkich pytań egzystencjalnych, jak i zagadnień historycznych, wykraczające poza literackość. W tej prozie „szaleje wieczne, niezniszczalne zło świata i zło natury ludzkiej” (Helena Zaworska). Maria Janion w przenikliwym eseju Cierń i róża Ukrainy w cyklu podolskim Odojewskiego dostrzega pisane „stylem fantazmatyczno-wizyjnym” nawiązanie do romantycznych mitów, wyraz fatalistycznej i katastroficznej historiozofii, wielowymiarowość i wielokierunkowość pamięci: „Kotłowanina narodów obnaża miejsce wyroczne między Wschodem a Zachodem oraz splątane dzieje bratobójczych rzezi, których obrazy z obsesyjną uporczywością powstają przed nami w Zasypie wszystko, zawieje…, jak z dna apokaliptycznego piekła”.

Opr. Janusz Legoń (2020)

Bibliografia

• Beata Dorosz, hasło: Odojewski Włodzimierz, .[w:] Współcześni polscy pisarze i badacze literatury : słownik biobibliograficzny, t. 6, N-P,  oprac. zespół pod red. Jadwigi Czachowskiej i Alicji Szałagan, Warszawa 1999, s. 123–127;

Wywiady

• Włodzimierz Odojewski o pamięci Kresów [tekst nieautoryzowany], [w:] Rozmowy na koniec wieku, t. 3, prowadzą Katarzyna Janowska, Piotr Mucharski, Kraków 1999, s. 95–106;
• Włodzimierz Odojewski, Udręka i uroda życia, rozm. Helena Zaworska, „Odra” 2002, nr 9;
• Włodzimierz Odojewski, Tamten świat, rozm. Stanisław Bereś „Kresy” 2004, nr 3;
• Włodzimierz Odojewski, Bawiliśmy się w żołnierzy, rozm. Krzysztof Masłoń, „Rzeczpospolita” 2006, nr 205;
• Joanna Siedlecka, Kryptonim „Liryka”. Bezpieka wobec literatów, Warszawa 2008;
• Jarosław Abramow-Newerly, Szelma wdowa [fragment książki Ich lwi pazur], 3 stycznia 2020, Culture Avenue. Polska kultura poza krajem [online];

Opracowania

• Maria Janion, Cierń i róża Ukrainy, [w:] tejże, Wobec zła, Chotomów 1989
• Wojciech Tomasik, Odojewski: literatura bliska wyczerpania, „Teksty Drugie” 1991, nr 1–2;
• Odojewski i krytycy. Antologia tekstów, wyb. i opr. S. Barć, Lublin 1999.
• Magdalena Rabizo-Birek, Między mitem a historią: twórczość Włodzimierza Odojewskiego, Warszawa 2002;
• Ewa Szczepkowska, Cykl podolski Włodzimierza Odojewskiego. Postacie. Krajobrazy. Obszary pamięci, Warszawa 2002;

Nagrania

• Radia Wolności, sekcja serwisu Polskieradio.pl; audycje Włodzimierza Odojewskiego i na jego temat z archiwum Sekcji Polskiej Radia Wolna Europa [online]

Strefa kultury. Rozmowa o Włodzimierzu Odojewskim

Audycja z cyklu „Strefa kultury”. O Włodzimierzu Odojewskim w 90 rocznicę urodzin. Z Michałem Komarem rozmawia Teresa Drozda. 14 czerwca 2020. Źródło: RDC Radio dla Ciebie