Badacze teatru

Ur. 27 września 1885, Kombornia (koło Krosna, obecnie województwo podkarpackie) – zm. 18 grudnia 1968, Kraków.

Historyk literatury, tekstolog i skrupulatny edytor. Pamiętnikarz, polonista, wychowawca i pedagog. Pracował na uczelniach w Poznaniu, Wilnie i Krakowie. Kolekcjoner książek. Wybitny znawca literatury romantyzmu (choć ostatecznie nie napisał monografii autora Pana Tadeusza), „uchodził on słusznie za najbardziej wszechstronnego i zasłużonego znawcę twórczości, ideologii i biografii Adama Mickiewicza” [Kazimierz Wyka]. Zwolennik konserwatywnej, literackiej teorii dramatu.

Pryncypialista, zarówno w sprawach zawodowo-naukowych, jak i etyczno-moralnych. Sumiennie i skrajnie w swej dokładności oddawał kult udokumentowanym faktom, które zawsze stawiał ponad wszelką interpretacją.

Należał do pierwszego pokolenia inteligencji polskiej chłopskiego pochodzenia (stąd znany jako „profesor z Komborni”).

Urodził się w rodzinie małorolnego chłopa, Jana Pigonia (który trudnił się także rzemiosłem – był po trosze kowalem, rusznikarzem, stolarzem, a nawet zegarmistrzem) i Katarzyny z Rymarzów, kobiety niezwykle zaradnej i oczytanej, dzielącej czas między obowiązkami gospodyni a wychowaniem sześciorga (trzy córki, trzech synów) dzieci. Z rodzinnego domu wyniósł szacunek do rzetelnej, opartej na solidnych filarach pracy.

W latach 1892–1896 pobierał naukę (najpierw) w trzyklasowej szkółce ludowej w Komborni, a przez następne dwa w Korczynie. Ośmioletnie gimnazjum ukończył w Jaśle z tzw. odznaczeniem/nagrodą (1898–1906), po czym mógł studiować (wybraną przez siebie) filologię polską na Uniwersytecie Jagiellońskim (do 1911 – z roczną pauzą na obowiązkową służbę w austriackim wojsku). Jako przedmioty uzupełniające edukację wybrał filologię germańską i klasyczną. Podczas studiów, od jesieni 1906, aktywnie udzielał się w – założonym przez Wincentego Lutosławskiego i Joachima Sołtysa – stowarzyszeniu Eleusis, młodzieżowej organizacji, która poprzez odrodzenie moralne i wychowanie narodowe dążyła do wyzwolenia Polski z niewoli politycznej. W siedzibie i miejscu spotkań zwolenników podobnego myślenia, zgodnie z charakterem i profilem organizacji – wygłaszał propolskie, patriotyczne odczyty i aranżował kursy dla młodzieży robotniczej. Prowadził także tajną akcję oświatowo-narodową na Śląsku. Działalność ta wywarła duży wpływ na jego osobowość i późniejsze życie. Od 1913 był przewodniczącym Zarządu Głównego stowarzyszenia.

Wtedy też powstały jego pierwsze prace naukowe. Debiutował w 1908 artykułami Słowacki w epoce przełomu, Po drodze do Monsalwatu, Polemika o Eleusis oraz Trud Słowackiego. Szkic syntezy (1909). Ukazywały się one w piśmie „Eleusis” (t. 3–4 i 5 – podpisane: Helota). W następnych latach związał się z poświęconym zagadnieniom wstrzemięźliwości i wychowania narodowego miesięcznikiem „Iskra”, gdzie publikował własne artykuły i redagował – w zgodzie z profilem pisma – rubrykę „Ze skarbnicy wieszczów”, którą sygnował jako Kmieć, Lach Serdeczny czy Step. Od 1909 uczył też języka polskiego w różnych szkołach: najpierw u pijarów w Krakowie, a od 1911 do 1914 w tzw. Nowej Szkole w Prokocimiu. Propagował tam także idee skautingu i założył Prokocimską Drużynę Skautową im. Księdza Stanisława Brzóski.

Karierę uczelnianą rozpoczął w 1912 jako asystent w Katedrze Historii Literatury Polskiej Uniwersytetu Jagiellońskiego i w tym czasie podjął współpracę z „Kurierem Lwowskim”, w którym drukował artykuły do 1918 (podpisywał je Jan Zywar vel Jan Żywar). Po ślubie z Heleną Dulowską (w 1913) publikował także w „Pamiętniku Literackim”. W 1914 odniósł dwa sukcesy nauczycielsko-zawodowe: w styczniu uzyskał doktorat na podstawie rozprawy O «Księgach narodu i pielgrzymstwa polskiego» Adama Mickiewicza (jej promotorem był Ignacy Chrzanowski, najpierw mistrz, później także przyjaciel), a następnie zdał egzamin na nauczyciela gimnazjalnego.

Wybuch I wojny światowej wymusił powołanie Pigonia (w randze podchorążego) do armii austriackiej i jego czynną walkę na frontach – kolejno: belgijskim, francuskim i włoskim. Od 15 listopada 1918 do sierpnia 1919, już jako porucznik artylerii, służył w wojsku polskim i brał udział w walkach o Lwów, Przemyśl, na Śląsku Cieszyńskim i pod Stochodem.

Wraz z rozpoczęciem roku akademickiego, 1 września 1919, przyjął stanowisko docenta w Katedrze Historii Literatury Polskiej na Uniwersytecie Poznańskim i dodatkowo uczył w Gimnazjum im. św. Marii Magdaleny oraz w Wielkopolskiej Szkole Oficerskiej. Na pewien czas (1919–1921) nawiązał też współpracę z „Kurierem Poznańskim”. Jednak wojna polsko-bolszewicka, a zwłaszcza rok 1920, gdy w sierpniu doszło do tzw. bitwy warszawskiej, w której brał czynny udział – był dla Pigonia okresem ponownej, motywowanej również pobudkami patriotycznymi, żołnierskiej mobilizacji. Podkreślenia wymaga fakt, że na wojnę zgłosił się ochotniczo, już w maju 1920, a po zakończeniu walk przeszedł do rezerwy w stopniu kapitana. Za swój udział otrzymał kilka odznaczeń wojskowych, między innymi honorową odznakę „Orląt” i „Gwiazdę Przemyśla” – za wyzwolenie miasta.

Po uzyskaniu w 1921 habilitacji na krakowskiej uczelni na podstawie rozprawy Z epoki Mickiewicza. Studia i szkice (ten 520 stronicowy tom ukazał się w Lwowie, 1922), przeniósł się do Wilna, by jako zastępca profesora kierować Katedrą Historii Literatury Polskiej Uniwersytetu Stefana Batorego. Szybko został profesorem nadzwyczajnym, a już w 1924 uzyskał awans na profesora zwyczajnego.

Od 1921 był członkiem Komisji Historii Literatury Polskiej PAU (od 1933 pełnił funkcję jej wiceprzewodniczącego), Komisji Historii Filozofii PAU, a także Komisji dla Dziejów Oświaty i Szkolnictwa w Polsce PAU (w latach 1929–1933 pełnił w niej funkcję sekretarza).

Z kolei w niedokończonym (w latach 1933–1936 ogłoszono jedynie połowę z zaplanowanych tomów) tzw. Wydaniu Sejmowym Dzieł wszystkich Adama Mickiewicza Pigoń – jako redaktor naczelny opracowania, wspólnie z Arturem Górskim – miał proporcjonalnie największy bodaj udział. Tomy: IV Pan Tadeusz, XI Przemówienia i XVI Rozmowy z Mickiewiczem zostały w tej niezwykle starannej edycji przygotowane przez niego zupełnie samodzielnie, a pozostałych czternaście mniejszych pozycji ukazało się w tomach V i VI (Pisma prozaiczne polskie) czy VII (Pisma prozaiczne francuskie, cz. I). Z tym przedsięwzięciem edytorskim związane były trzy podróże badacza do Paryża: w 1922, 1927 i 1929.

Jego artykuły i studia naukowe, dotyczące głównie polskiej literatury romantycznej i modernistycznej oraz edytorstwa filologicznego oraz folklorystyki, ukazywały się łamach „Pamiętnika Literackiego”, „Przeglądu Warszawskiego” (1922–1925), „Przeglądu Współczesnego” (1923, 1925–1937), a także „Ruchu Literackiego” (od 1926). Natomiast artykuły popularne na tematy literackie ogłaszał m.in. w „Dzienniku Wileńskim” (1922–1930), „Głosie Narodowym” (1925–1936) i jego dodatku „Tydzień” (1936–1937), „Myśli Narodowej” (1926–1939) czy „Tęczy” (1928–1931, 1935–1937).

Gdy w 1925 został utworzony wileński oddział Związku Zawodowego Literatów Polskich, Pigoń został jego prezesem (w tym samym roku, 2 lutego, został ojcem, gdy urodził mu się syn Krzysztof). Od 1926 zorganizował – wraz z Marianem Zdziechowskim – klub dyskusyjny o nazwie Środy Literackie. Spotkania tego gremium odbywały się (od 1929) w tzw. Celi Konrada w dawnym klasztorze bazylianów (prawdopodobnie więziony był tam, wraz z filomacko-filareckimi towarzyszami, Adam Mickiewicz).

W latach 1927–1929 był rektorem, a następnie prorektorem (1929–1930) Uniwersytetu Stefana Batorego. Redagował serię „Biblioteka Prac Polonistycznych” (1928–1930), wydawaną przez Koło Polonistów Słuchaczów USB i należał do komitetu redakcyjnego czasopisma „Źródło Mocy” (1930–1931; wcześniej, od 1927 publikował tu artykuły), poświęconego kulturze regionalnej byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego.

W 1929 został wybrany na członka korespondenta Polskiej Akademii Umiejętności, a w 1939 stał się jej członkiem czynnym.

Po przenosinach do Krakowa w 1930 otrzymał mianowanie na profesora zwyczajnego UJ i w kwietniu 1931 objął Katedrę Historii Literatury Polskiej (o to stanowisko konkurował z Julianem Krzyżanowskim). Nie ustawał w ofiarnej współpracy z młodzieżą: jako kurator Koła Polonistów (1933–1935 i 1937–1939) i opiekun Stowarzyszenia Bratnia Pomoc (1937–1939).

Do tomów „Rocznika Literackiego” za lata 1932–1938 opracował dział „Wznowienia literackie”. W tym okresie artykuły publikował także w „Gazecie Literackiej” (1932–1934), „Kurierze Poznańskim” (najaktywniej w latach 1935–1939) i w „Warszawskim Dzienniku Narodowym” (1935–1937). Od 1933 należał do komitetu redakcyjnego „Pamiętnika Literackiego” i „Polskiego słownika biograficznego” (od 1937), dla którego przygotowywał też hasła. Redagowaniem serii „Biblioteka Pisarzów Polskich” i „Prace z Historii Literatury Polskiej” zajmował się od 1936.

W 1939 został wybrany do Rady Miejskiej Krakowa. Tuż po wybuchu II wojny światowej (ponury czas okupacji określał potem z listowymi korespondentami „adwentem”), próbował opuścić miasto i zaciągnąć się do wojska, lecz okazało się, że nie było już takiej możliwości. 6 listopada 1939, wraz z innymi profesorami i osobami przebywającymi na uczelni, został przez gestapo aresztowany i uwięziony w ramach tak zwanej – w polskim piśmiennictwie historycznym – Sonderaktion Krakau. Następnie wywieziony do obozu w Sachsenhausen był niemym, świadomym, często naocznym świadkiem i współudziałowcem prawdziwej gehenny osadzonych (także wtedy, gdy jego mistrz, Ignacy Chrzanowski, zmarł z wycieńczenia 19 stycznia 1940). Pigonia, z ciężką chorobą serca (będzie go prześladować do końca życia), zwolniono 8 lutego 1940 i wrócił do Krakowa w pierwszym transporcie.

Następnie, bez zbędnej zwłoki, udał się do rodzinnej Komborni, skąd już jesienią powrócił do Krakowa i niemal od razu brał czynny udział w działalności konspiracyjnej (w kręgach Stronnictwa Narodowego). I tak: od wiosny 1941 do stycznia 1945 uczestniczył w nauczaniu na tajnych zajęciach aranżowanych przez UJ; od jesieni 1943 ponownie pomagał młodzieży jako kurator Bratniej Pomocy Studentów, a dodatkowo został prezesem działającego w podziemiu Towarzystwa Opieki nad Młodzieżą Chłopską. Równocześnie kontynuował własne badania, m.in. przygotowując prace na temat pisarzy ludowych.

Po wycofaniu się wojsk niemieckich z Krakowa, już w styczniu 1945, przygotował bezzwłoczne wznowienie studiów polonistycznych na uniwersytecie. Jednocześnie opiekował się Bursą Akademicką i Stowarzyszeniem Bratniej Pomocy. To intensywne zaangażowanie przypłacił zawałem serca. Jednak i te okoliczności nie oderwały go od pracy, do której wrócił po kilku tygodniach niedyspozycji. Wkrótce musiał stawić czoła szykanom ze strony władz komunistycznych i został zmuszony do rezygnacji z pełnionych funkcji. Ani to, ani pogarszający się stan zdrowia nie wyhamowały jego oddania, pracowitości i sił, które poświęcał pracy dydaktycznej i własnym badaniom.

Na UJ do 1955 kierował Katedrą Historii Literatury Polskiej, a w latach 1953–1960 także Zakładem Literatury Staropolskiej. (Do 1949 pozostawał jeszcze opiekunem Koła Polonistów.)

Kilka lat (1946–1951) wykładał w Wyższej Szkole Pedagogicznej w Krakowie. Kierował tu Sekcją Humanistyczną, a od 1948 był dziekanem Wydziału Humanistycznego uczelni.

Nie zatrzymywało to w żadnej mierze jego prac redakcyjnych czy edytorskich. Był członkiem komitetu Wydania Narodowego Dzieł Adama Mickiewicza (1945–1955), przygotowywał do druku w krakowskiej oficynie Mieczysława Kota serię „Biblioteka Arcydzieł Poezji i Prozy” (1946–1951) oraz serię „Literatura – Krytyka. Biblioteka Naukowa” (1947–1951). Niezmiennie uczestniczył też w pracach redakcji „Pamiętnika Literackiego” (1946–1947), a członkiem Rady Redakcyjnej pisma został w 1953.

Wybrany na przewodniczącego Komisji Historii Literatury Polskiej PAU, od 1947 redagował serię „Biblioteka Pisarzów Polskich” oraz – od 1948 – serię „Z Życia Literatury”.

Zainicjował też, by potem kierować pracami redakcyjnymi, edycję Pism Stefana Żeromskiego, do której teksty – od 1947 – przygotowywali uczestnicy jego seminarium magisterskiego na UJ. Ponadto przewodniczył komitetowi redakcyjnemu Dzieł Kazimierza Brodzińskiego (od 1951) i przygotował edycję pism Władysława Orkana (wydawanych od 1961).

W krakowskim oddziale Towarzystwa Literackiego im. Adama Mickiewicza prowadził ożywioną działalność, a w latach 1945–1950 oraz 1958–1960 był jego przewodniczącym (od 1956 – także jako członek honorowy). Wraz z Józefem Spytkowskim kierował (1945–1949) Instytutem Literatury Ludowej. W 1951 został wybrany na członka rzeczywistego Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, a w 1952 mianowano go członkiem tytularnym PAN (w 1957 stał się członkiem rzeczywistym). W związku z tym aktywnie udzielał się w Komisji Historii Literatury krakowskiego oddziału Akademii. Również w 1952 został powołany do Rady Naukowej Instytutu Badań Literackich i uczestniczył w jego przedsięwzięciach naukowo-wydawniczych, takich jak np. współredagowanie serii „Biblioteka Pisarzów Polskich” (B – 1953–1968; A – 1962–1965) czy – wspólnie z Tadeuszem Mikulskim – „Archiwum Literackiego” (od 1956). Przewodniczył także komitetowi redakcyjnemu opracowania znanego jako Słownik języka Adama Mickiewicza (1954–1961).

Inne aktywności i nagrody: Od 1953 był w Radzie Programowej krakowskiego Wydawnictwa Literackiego. W 1955 otrzymał za działalność naukową Nagrodę Państwową I stopnia. W tym samym roku został członkiem Towarzystwa Naukowego KUL. Od 1957 był w składzie komitetu redakcyjnego kwartalnika „Literatura Ludowa”.

Po przejściu na emeryturę (1960/1961) nie zrezygnował z działalności dydaktycznej na UJ i do 1962 prowadził jeszcze zajęcia. Również od 1960 wchodził w skład m.in. Komitetu Nauk o Literaturze PAN, przewodniczył Radzie Naukowej i Redakcyjnej, a także – od 1963 – był redaktorem naczelnym serii „Prace Komisji Historycznoliterackiej” oraz przewodniczącym Rady Redakcyjnej „Rocznika Komisji Historycznoliterackiej”. Przewodniczył również Radzie Naukowej (1960–1964) i Radzie Wydawniczej (1965–1968) dwumiesięcznika „Ruch Literacki”.

W 1964 znalazł się wśród sygnatariuszy „Listu 34” – głosu protestacyjnego polskich intelektualistów, pisarzy i uczonych (dwuzdaniowego), skierowanego do premiera Józefa Cyrankiewicza przeciw cenzurze i w obronie wolności słowa. W tym samym roku w Krakowie na UJ odbyły się uczelniane uroczystości odnowienia jego doktoratu (po 50. latach).

W 1965 otrzymał nagrodę Fundacji im. Alfreda Jurzykowskiego w Nowym Jorku, a w 1968 doktorat honoris causa na University of Chicago.

Zmarł wieczorem 18 grudnia 1968 w Krakowie, w rodzinnym mieszkaniu przy alei Słowackiego 52, w trakcie pisania rozprawy o III części Dziadów Adama Mickiewicza. Wiktor Weintraub napisał o Pigoniu w nekrologu: „Był człowiekiem imponująco niezależnym duchowo”.

Księgozbiór uczonego (ok. 10000 tomów) został przez jego rodzinę – zgodnie z wolą ofiarodawcy – przekazany uczelni w Rzeszowie. Zdeponowany w Bibliotece Głównej miejscowego Uniwersytetu (kiedyś WSP), nosi nazwę „Pigonianum” i służy środowisku naukowemu, studentom oraz wszystkim zainteresowanym.

Bogaty i różnorodny dorobek Pigonia liczy ponad 1200 prac. Teatr jako odrębna od innych sztuka w żadnym razie nie leżał w centrum jego zainteresowań. Warto jednak pamiętać, że Pigoń, jako krytyczny edytor tekstów dramatycznych kilku ważnych dla literatury polskiej autorów, prawdziwie wrażliwy na wierność słowu (i sensów z niego wynikających), bardzo przysłużył się swą porządnością wydawniczą niejednemu artyście teatralnemu w poszukiwaniu drogi do własnej (lub z kimś dzielonej) scenicznej lub teatralnej sławy. Drobiazgowość tropienia różnych wariantów, zawsze związanych z możliwie na wskroś oryginalną, autorską bazą tekstową utworów dramatycznych, popychała badacza do ustaleń tyleż obiektywnych, co (wtedy, w jego czasach) ostatecznych.

Po śmierci badacza Kazimierz Wyka napisał: „Do roku 1918 Pigoń opublikował dwie książki własne. W r. 1918 liczył trzydzieści trzy lata. W okresie 1918–1939 ogłosił siedem książek. W r. 1939 miał lat pięćdziesiąt cztery. W latach 1945–1968 wyszło drukiem trzynaście książek pióra Pigonia. A zatem między sześćdziesiątym a osiemdziesiątym piątym rokiem życia opublikował więcej aniżeli poprzez wszystkie poprzedzające dziesięciolecia. To proste wyliczenie wskazuje na fenomen chyba bez precedensu w nauce polskiej. Po pigoniowsku, sięgając po jego środki stylistyczne, chciałoby się rzec, iż o ile nie dziwi, że młoda jabłonka bywa dosyć płoną i niewiele z niej owocu, to starej jabłoni tak darzącej owocem po swą ostatnią chwilę nie uświadczysz drugiej w naszej kulturze. Zwłaszcza że owoc z jej późnych konarów nie był sparciały i martwiejący, ale płynął sokiem rzeźwym i życiodajnym” (Stanisław Pogoń jako uczony, „Pamiętnik Literacki” 1970, z. 1, s. 5–53).

Bibliografia

Teatralia

• Do źródeł „Dziadów” kowieńsko-wileńskich, Wilno 1930.
• Z dziejów teatru szkolnego w Polsce wieku XVII, „Pamiętnik Literacki” 1938, z. 1–4.
• Z dziejów misterium częstochowskiego, „Sprawozdania PAU” 1947, nr 9, s. 358–366.
• Z dziejów dawnego teatru szkolnego, „Pamiętnik Literacki” 1952, z. 1–2, s. 287–311.
• Spuścizna literacka Aleksandra Fredry, Warszawa 1954.
• W pracowni Aleksandra Fredry, Warszawa 1956.
• Pierwszy zawiązek III części „Dziadów”, [w:] Zawsze o nim. Studia i odczyty o Mickiewiczu, Kraków 1960.
• Formowanie „Dziadów” części drugiej. Rekonstrukcja genetyczna, Warszawa 1967.
• Zagadka osobowości Fredry, „Pamiętnik Teatralny” 1969, z. 4, s. 483–486.

Milan Lesiak (2019)