Hasła

Mity społeczne związane z życiem teatralnym i historią teatru; opowieści i zespoły przekonań, skonstruowane społecznie wokół postaci lub wydarzeń historycznych, tworzące wzorcowe modele postępowania, ukazywane jednocześnie jako godne naśladowania i niemal do naśladowania niemożliwe. Stanowią część ideologii teatralnej, służąc propagowaniu określonych wartości. Jednocześnie wyrażają mentalność zbiorową środowiska teatralnego i odpowiadają na określone zapotrzebowania społeczne.

Podobnie jak inne mity społeczne, powstają na drodze dekompozycji materiału historycznego, przez wymazywanie elementów postrzeganych z perspektywy ideologicznego zaplecza mitu jako negatywne oraz wydobywanie z właściwego im kontekstu historycznego nośników wartości akceptowanych. Z tego względu m.t. pozostają w stałym związku z historią, współtworząc ją i jednocześnie przesłaniając. Znaczenie mityczne poszczególnych postaci, wydarzeń czy zjawisk niekoniecznie przy tym jest tożsame z historycznym, często wynikając nie z osiągnięć artystycznych, ale z ich połączenia ze specyficznymi cechami osobowości lub okolicznościami.

M.t. należy odróżnić od przejawów „kultu” otaczającego przedstawienia czy osoby współczesne, a często wytwarzanego przy pomocy strategii marketingowych. „Kult teatralny” (np. gwiazdorstwo, aktoromania) stanowić może fundament mitu (np. Helena Modrzejewska), ale wcale nie musi prowadzić do jego powstania (kult otaczający Alojzego Żółkowskiego syna wygasł niemal nazajutrz po jego śmierci).

Polskie m.t. to zbiór względnie stały, choć oczywiście podlegający zmianom. Niektóre z nich tracą z czasem swoje znaczenie (np. mit Kazimierza Kamińskiego), inne wydają się zachowywać względną trwałość, wyznaczając ważne punkty odniesienia dla życia teatralnego i przyjętych w jego obrębie hierarchii wartości.

Wśród najważniejszych polskich m.t. czołowe miejsce zajmują postaci artystów: aktorek i aktorów (Modrzejewska, Ludwik Solski, Irena Solska, Józef Węgrzyn, Tadeusz Łomnicki, Gustaw Holoubek), dyrektorów i reżyserów (Tadeusz Pawlikowski, Leon Schiller, Juliusz Osterwa, Tadeusz Kantor, Jerzy Grotowski, Konrad Swinarski, Kazimierz Dejmek, Jerzy Grzegorzewski, Krystian Lupa), dramatopisarzy (Stanisław Wyspiański, Stanisław Ignacy Witkiewicz); odrębne i szczególne miejsce w tej grupie zajmuje Wojciech Bogusławski jako mityczny „ojciec sceny narodowej”. Charakter mityczny mają też niektóre przedstawienia (np. prapremiery: Cudu mniemanego, czyli Krakowiaków i Górali Bogusławskiego, 1794; Wesela Wyspiańskiego, 1901; warszawska inscenizacja Dziadów Adama Mickiewicza w reżyserii Schillera, 1935; Apocalypsis cum figuris Grotowskiego, 1968–1969; Dziady w reżyserii Dejmka, 1968 i Swinarskiego, 1973; Umarła klasa Kantora, 1975; Oczyszczeni Sarah Kane w reżyserii Krzysztofa Warlikowskiego, 2001) oraz szczególne wydarzenia (np. aktorski bojkot TVP w okresie stanu wojennego). Do poziomu mitu urosnąć mogą wybitne kreacje (np. Jan Nepomucen Nowakowski i Witalis Smochowski jako pierwsi wykonawcy głównych ról w Zemście Aleksandra Fredry, Adrianna Lecouvreur Modrzejewskiej, Otello Bolesława Leszczyńskiego, Konrad Węgrzyna, Wielki Książę Jana Kurnakowicza, Arturo Ui Łomnickiego), idee teatralne (teatr świątynia, teatr monumentalny, Wielka Reforma Teatru, teatr ubogi) oraz zjawiska artystyczne (styl fredrowski). Mitem obrastają także poszczególne instytucje i zespoły (m.in. warszawski teatr „epoki gwiazd”, Reduta, Stary Teatr w Krakowie, Teatr Laboratorium). W szczególnych przypadkach status m.t. mogą zyskać także dzieła niezrealizowane (Hamlet w inscenizacji Swinarskiego) oraz poświęcone teatrowi wystąpienia („lekcja teatralna” Mickiewicza) i książki (Ku teatrowi ubogiemu Grotowskiego).

Bibliografia

• Wśród mitów teatralnych Młodej Polski, red. Irena Sławińska i Maria Barbara Stykowa, Kraków – Wrocław 1983.