Hasła

Faza wyróżniana w działalności Jerzego Grotowskiego i jego współpracowników, obejmująca lata 1969–1976, związana z rezygnacją z przygotowywania kolejnych przedstawień oraz poszukiwaniem sposobów na udostępnienie doświadczeń zespołu jak największej grupie ludzi.

Głównymi ideami przyświecającymi pracy parateatralnej były: zniesienie podziału na wykonawców i obserwatorów, dążenie do zawieszenia ról społecznych i odnajdywanie w działaniu i doświadczeniu człowieczego wymiaru egzystencji, a przez to stopniowe doprowadzenie do zasadniczych przemian w kulturze. Parateatr był ściśle związany z kontekstem kulturowo-historycznym, przede wszystkim z ruchem kontrkultury. Podstawową zasadą pracy parateatralnej było stopniowe otwieranie doświadczeń i poszukiwań członków zespołu tak, by mogły w nich uczestniczyć coraz szersze kręgi zainteresowanych.

Momentami zwrotnymi w działalności Grotowskiego i Teatru Laboratorium, a zarazem rozpoczynającymi fazę parateatru, były wystąpienia w Nowym Jorku w grudniu 1970 oraz radykalna zmiana wewnętrznej organizacji zespołu i rozpoczęcie pracy z nową grupą, wybraną w procesie otwartych spotkań jesienią i zimą 1970. W efekcie w 1971 ukonstytuowała się grupa licząca siedem osób (Jerzy Bogajewicz, Wiesław Hoszowski, Zbigniew Kozłowski, Aleksander Lidtke, Teresa Nawrot, Irena Rycyk i Włodzimierz Staniewski), która od marca 1972 pracowała oddzielnie w „leśnej bazie” niedaleko wsi Brzezinka koło Oleśnicy. W listopadzie 1972 dołączyli do niej niektórzy członkowie Teatru Laboratorium. W czerwcu 1973 roku podjęto pierwszą próbę otwarcia przygotowanych doświadczeń na uczestników z zewnątrz. Kolejne staże, którym nadano nazwę Special Project, organizowano w następnych miesiącach w Polsce i w czasie wyjazdów zagranicznych (USA, Francja, Australia). Zdobyte doświadczenia oraz efekty tych prób i poszukiwań stanowiły podstawę intensywnej pracy, której zespół poświęcił się w sezonie 1974/1975, przygotowując się zarazem do najważniejszego wydarzenia okresu parateatralnego – Uniwersytetu Poszukiwań Teatru Narodów. Następnie podjęto jeszcze jedną próbę o podobnym charakterze – „Uniwersytet Poszukiwań II” (jesień 1975 w ramach Biennale di Venezia).

Od około 1976 Grotowski zaczął stopniowo wycofywać się z działalności parateatralnej, przechodząc do kolejnej fazy swoich poszukiwań – Teatru Źródeł. Równolegle członkowie Laboratorium za jego zgodą prowadzili dalsze poszukiwania o charakterze parateatralnym. Liderem znacznej ich części był Jacek Zmysłowski (Czuwania, Przedsięwzięcie Góra, 1976–1977).

Otwarta i szeroka formuła parateatru obejmowała też różnorodne staże i formy działań z pogranicza warsztatu i prac nad przedstawieniami prowadzone w tym czasie przez poszczególnych członków Laboratorium (m.in. Drzewo ludzi).

Grotowski nie powrócił do działalności parateatralnej i po latach oceniał ją negatywnie. Prace tego typu kontynuuje kilka jego dawnych współpracowniczek, przede wszystkim Rena Mirecka i Ewa Benesz.

Pod wpływem działalności Grotowskiego pod koniec lat 70. termin parateatr zaczął być używany także w odniesieniu do innych inicjatyw artystycznych i społecznych, dla których praca teatralna była jednym z narzędzi tworzenia alternatywnych sposobów życia, inspirowanych przez kontrkulturę. Stosunkowo szybko takie szerokie rozumienie parateatru zostało wyparte przez termin teatr alternatywny, do dziś funkcjonuje jednak jako jedno z określeń teatralizowanych działań partycypacyjnych.

Bibliografia

• Grotowski, Jerzy: Takim, jakim się jest, cały; Święto – dzień, który jest święty; Jak żyć by można [w:] tegoż: Teksty zebrane, Warszawa 2012;
• Kornaś, Tadeusz: Parateatr, [w:] tenże: Aniołom i światu widowisko. Szkice i rozmowy o teatrze, Kraków 2009;
• Na drodze do kultury czynnej. O działalności instytutu Grotowskiego. Teatr Laboratorium w latach 1970–1977, opracowanie i dokumentacja prasowa Leszek Kolankiewicz, Wrocław 1978;
• Parateatr [I]: kreacje plastyczne, teatralizowany rytuał, Wrocław 1980;
• Parateatr II: działania integracyjne, Wrocław 1981/1982.