Hasła

Odmiana misterium, widowisko o tematyce związanej z Męką Pańską, scenariusz takiego widowiska bądź utwór dramatyczny o takiej tematyce. Pasja łączy w sobie elementy widowiskowe z nabożeństwem religijnym. W tych kategoriach postrzegany jest również udział widzów / uczestników. Wykonawcami są najczęściej amatorzy. Pasje wystawiane w ramach nabożeństw mają charakter bardziej tradycyjny, pasje miejskie organizowane są z wykorzystaniem nowoczesnych środków inscenizacyjnych.

W zachodniej Europie misteria pasyjne powstawały w średniowieczu (np. Wiener Passionspiel z XIII/XIV w., La Mystère de la Passion Arnoula Grébana z połowy XV w., ). Z przełomu XV i XVI w. pochodzą angielskie pasje zachowane w zbiorze N-Town Plays. Jedną z najstarszych, nieprzerwanie odgrywanych jest pasja w Oberammergau (1634), która obecnie nie ma funkcji obrzędowej. Od 1932 organizowana jest pasja w paryskim Ménilmontant. Do tradycji włoskich rappresentazioni sacri nawiązują spektakle we włoskim Sordevolo. Szczególnie imponujący charakter ma La Semana Santa (Święty Tydzień) urządzana w Sewilli.

Najstarszym polskim tekstem mającym charakter p. jest plankt Lament świętokrzyski (XV w.). Niektóre pasje przybierały postać prostych dialogów bądź planktów (utwory z Kodeksu Horodeckiego, przełom XVI/XVII w.), inne miały rozbudowaną formę (te określa się jako neomisteria, np. Utarczka krwawie wojującego Boga z 1696). Teksty pasyjne rozwijały się w Polsce do XVIII w. Wiele ich zapisów zachowało się w rękopiśmiennych kodeksach. W XIX w. pasje były wciąż wystawiane, a kolejne stulecia przyniosły ponowne zainteresowanie tymi widowiskami.

Najdłuższa polska tradycja wystawiania pasji wiąże się z Kalwarią Zebrzydowską (od XVII w.). Oprócz pasji organizowanych w kalwariach (np. Kalwaria Zebrzydowska, Wejherowo) można również wyodrębnić pasje parafialne (np. Zawoja Przysłopie, Bydgoszcz-Fordon), klasztorne (np. przez salezjan w Czerwińsku, michalitów w Miejscu Piastowym czy sercan w Stadnikach) oraz miejskie (np. na Służewcu w Warszawie i w poznańskiej Cytadeli). O ile pasje kalwaryjskie mają najbardziej tradycyjną formę i religijny wymiar, o tyle przedstawienia miejskie są dalekie od sakralnych źródeł i opatrzone w nowoczesne środki inscenizacyjne, w tym efektowną reżyserię świateł.

Teksty pasyjne inscenizowane bywają także w teatrach zawodowych. Przy tej okazji redukowana jest ich funkcja obrzędowa na rzecz artystycznej. Najbardziej znane wystawienia należące do tego nurtu to kilkakrotnie realizowany przez Kazimierza Dejmka Dialogus de Passione Abo żałosna tragedyja o Męce Jezusa.

Termin pasja używany jest również w odniesieniu do utworów muzycznych poświęconych Męce Pańskiej (np. Pasja według świętego Mateusza Jana Sebastiana Bacha). Związki z pasją dostrzec można w katolickim nabożeństwie Drogi Krzyżowej.

Bibliografia

• Baraniecka-Olszewska, Kamila: Ukrzyżowani, Toruń 2013;
• Leyko, Małgorzata: Oberammergau i Shakespeare, [w:] Dramat i teatr pozytywistyczny, red. Dobrochna Ratajczak, Wrocław 1991;
• Średniowieczne gatunki dramatyczno-teatralne, Wrocław 1969, z. 3: Misterium, oprac. Julian Lewański;
• Żwirkowska, Elżbieta: Pasja w dramacie staropolskim XVI–XVII wieku, [w:] Dramat i teatr sakralny, red. Irena Sławińska et al., Lublin 1988.