Hasła

Styl gry aktorskiej, zbiór wspólnych cech i estetycznych przekonań, charakterystycznych dla zespołu Warszawskich Teatrów Rządowych w XIX w.: aktorstwo łączące elementy naturalności i prawdopodobieństwa (realizm) z postulatem idealizowania i daleko posuniętej estetyzacji rzeczywistości (wyrastającej z tradycji klasycyzmu), przy zachowaniu wyrazistości i ruchliwości gry oraz akceptacji dla jej nieprzesadnej efektowności.

Do podstawowych wymagań sz.w. należała wyrazistość dykcji i mimiki, co pozwalało na jasne przekazywanie znaczeń poszczególnych scen i budowanie zrozumiałych charakterów, a także na wysoko cenioną misterność gry. Dla aktorów sz.w. charakterystyczne było niezwykle uważne studiowanie i przygotowanie ról, co pozwalało na stworzenie drobiazgowo zaprojektowanych kreacji, ukazujących złożoność i wielowymiarowość postaci, a jednocześnie na wirtuozerskie opracowanie partytury gry, precyzyjne „wykończenie” roli. Paradoksalnie ułatwiała to szkicowość i stereotypowość większości wykorzystywanego repertuaru. Ten aspekt sz.w. związany był z dominacją schematycznych „sztuk dobrze skrojonych” i słabą obecnością dramatu poważniejszego, przede wszystkim tragedii. Niejako dla zrównoważenia wymagano od przedstawicieli sz.w. subtelności w grze i odchodzenia od stereotypów; ceniono indywidualną twórczość. Za cechę wyróżniającą sz.w. uważano też szczególną dbałość o sceniczną estetykę, zgodną z ówczesnymi wyobrażeniami o pięknie. Ponadto sz.w. ceniła wysoko zaangażowanie w grę („zapał”) i akceptowała wykorzystywanie efektów aktorskich – środków i scen pozwalających na prezentację kunsztu aktorskiego i obliczonych na wywołanie podziwu widowni. Z tego względu w okresie późniejszym jej pozostałości zwalczano jako przesadę i przeciwstawiano jej umiarkowaną i bardziej realistyczną szkołę krakowską. Z perspektywy właściwego jej kontekstu historycznego sz.w. „reprezentowała aktorstwo respektujące wszystkie podstawowe zasady teoretyczne i praktyczne wypracowane przez myśl teatralną wieku XIX, będąc modelowym przykładem sztuki aktorskiej tej epoki” [Kosiński 2005: 383].

Sz.w. powstała w efekcie specyficznych uwarunkowań artystycznych, społecznych i politycznych (kryzys klasycyzmu, dominacja wspieranego przez zaborczą cenzurę współczesnego repertuaru komediowego, wchłonięcie elementów estetyki i emocjonalności romantycznej przez kulturę mieszczańską). Zasadnicze elementy sz.w. wykształciły się w okresie międzypowstaniowym 1830–1863, kiedy jej najważniejszymi przedstawicielami byli: Wiktoryna Bakałowiczowa, Leontyna Halpertowa, Jan Królikowski, Wojciech Piasecki, Ludwik Paniczykowski i Alojzy Żółkowski (syn). Szczególny wpływ na ukształtowanie sz.w. miał Jan Tomasz Seweryn Jasiński, zarówno jako pedagog, reżyser, jak i twórcza repertuaru (pisarz, tłumacz i adaptator). Była także podstawą stylu aktorskiego epoki gwiazd. Na przełomie XIX i XX w. rozpoczął się proces jej upadku, spowodowany pojawieniem się nowego repertuaru, odrzucającego klasycystyczną estetyzację, dawną efektowność oraz dominację odmiennego rozumienia realizmu scenicznego. Mimo to elementy sz.w. obecne były w repertuarze klasycznym (np. komedie Fredrowskie) do 1939.

Pojęcie sz.w. długo było uznawane przez historyków za problematyczne, co wiązało się przede wszystkim z brakiem sformułowanej poetyki i instytucjonalnej edukacji, a także ze stosunkowo niewielką liczbą recenzji i innych materiałów krytycznoteatralnych. Rozpoznanie sz.w. utrudniało też zakorzenione ideologicznie wywyższanie i propagowanie „postępowej” szkoły krakowskiej. W XIX w. pojęcie sz.w. było jednak używane, a jej specyfika rozpoznawana, co przekonująco udowodnił w przełomowym artykule Jan Michalik.

Bibliografia

• Kosiński, Dariusz: Dramaturgia praktyczna. Polska sztuka aktorska XIX wieku w piśmiennictwie teatralnym swej epoki, Kraków 2005;
• Michalik, Jan: Aktorska „szkoła krakowska” – „szkoła warszawska”. Nowe perspektywy, „Pamiętnik Teatralny” 1999, z. 3–4;
• Wanicka, Agnieszka: Dramat i komedia Teatrów Warszawskich 1868–1880, Kraków 2011.