Hasła

Używana przez Jerzego Grotowskiego w ostatnim okresie pracy twórczej nazwa dziedziny sztuki, w obrębie której lokował swoją działalność w Workcenter of Jerzy Grotowski w Pontederze (od roku 1996 Workcenter of Jerzy Grotowski and Thomas Richards), realizując Akcję; używana także na określenie ostatniej fazy twórczości (okres Sztuki jako wehikułu).

Termin Sztuka jako wehikuł zastąpił używaną w połowie lat 80. XX w. nazwę Sztuki Rytualne (Ritual Arts). Źródła terminu sięgają lat 60. i przedmowy Petera Brooka do książki Ku teatrowi ubogiemu, w której padają słowa: „dla Grotowskiego aktorstwo jest wehikułem”, powtórzone i rozwinięte w 1987 w czasie konferencji we Florencji, a następnie przejęte przez Grotowskiego.

Istotą Sztuki jako wehikułu jest wykorzystanie metod pracy teatralnej (w szczególności metody działań fizycznych Konstantego S. Stanisławskiego) oraz opanowanych do perfekcji wybranych elementów tradycji rytualnych (tzw. pieśni wibracyjne, krok janwalu zaczerpnięty z kręgu afrokubańskiego wodu) do stworzenia precyzyjnych struktur performatywnych, w ramach których przebiega proces przemiany energii „grubej” w „subtelną”, będący do pewnego stopnia rozszerzeniem aktu całkowitego.

Grotowski odróżniał Sztukę jako wehikuł od sztuki jako prezentacji, posługując się pojęciem „ośrodka montażu”, który w drugim przypadku lokował w widzu, w pierwszym zaś – w samych czyniących. Oznaczało to, że skuteczność działania podejmowanego przez Performera bezpośrednio i w pełni dotyczy przede wszystkim czyniącego (na jego określenie Grotowski używał też angielskiego słowa „doer” – dosłownie „robiący”). Natomiast świadkowie dopuszczeni do obserwacji jego działania mogą doświadczać zasadniczego procesu przemiany energii pośrednio, na zasadzie „indukcji”.

Po śmierci Grotowskiego prace nad Sztuką jako wehikułem kontynuują wraz ze swymi zespołami Mario Biagini i Thomas Richards działający w ramach Workcenter of Jerzy Grotowski and Thomas Richards w Pontederze.

Bibliografia

• Brook, Peter: Sztuka jako wehikuł, przeł. Magda Złotowska, „Notatnik Teatralny” 1992, nr 4;
• Grotowski, Jerzy: Performer. Od zespołu teatralnego do sztuki jako wehikułu [w:] tegoż: Teksty zebrane, Warszawa 2012;
• Richards, Thomas: Pracując z Grotowskim nad działaniami fizycznymi, przeł. Andrzej Wojtasik, Magda Złotowska, Kraków 2003;
• Richards, Thomas: Punkt graniczny przedstawienia, rozmawiała Lisa Wolford, przeł. Artur Przybysławski, konsultowała Magda Złotowska, przekład zredagował i do druku przygotował Grzegorz Ziółkowski, Wrocław 2004;
• Ziółkowski, Grzegorz: Guślarz i eremita. Jerzy Grotowski: od wykładów rzymskich (1982) do paryskich (1997–1998), Wrocław 2007.