Hasła

Ruch artystyczno-społeczny, którego twórcy dążą przede wszystkim do pokojowego, nierewolucyjnego ulepszenia świata, zaczynając od pozytywnej przemiany siebie samych i najbliższego społecznego otoczenia. Sposób istnienia oraz działalność artystyczna i pozaartystyczna zespołu teatralnego ma stanowić poważną alternatywę dla wartości, wzorców i norm panujących w głównym nurcie kultury.

Termin kojarzony z określeniami: teatr kontestacji, kontrkultury, marginesu, młodej inteligencji, uczestnictwa, nieoficjalny, niezależny, osobny, pokoleniowy, wolny, młody, otwarty, pozainstytucjonalny, offowy, eksperymentalny, poszukujący, studencki. Ruch artystyczny, którego podstawowe wyznaczniki są zbieżne z założeniami teatru otwartego, bez aż tak zdecydowanego nacisku na optymizm etyczny. W Polsce za przedstawicieli teatru alternatywnego przed 1989 uznaje się czołowe teatry studenckie.

Terminu teatr alternatywny zaczęto używać po ukazaniu się książki Aldony Jawłowskiej Drogi kontrkultury (1975), prezentującej zachodni teatr kontestacji jako sposób ekspresji przeświadczeń, przekonań i postaw ludzi dążących do stworzenia społeczeństwa alternatywnego, stanowiący jedną z podstawowych form ich działania. Pomimo to jeszcze długo za główny wyróżnik tożsamości polskiego teatru alternatywnego uznawano po prostu radykalne odejście od modelu działania państwowych teatrów dramatyczno-repertuarowych. Takie rozumienie istoty teatru alternatywnego uległo stopniowej przemianie na przełomie lat 70. i 80. XX w., wraz ze wzrostem znaczenia demokratycznej opozycji i drugiego obiegu kultury, gdy czołowe teatry studenckie zaczęły coraz wyraźniej artykułować przesłania opozycyjne i włączać się w ów drugi obieg. Gdy jesienią 1981 reprezentanci tych teatrów oraz towarzyszący im krytycy zakładali Unię Teatru Alternatywnego, ich deklaracja programowa wskazywała na rozumienie alternatywności tego ruchu zgodne z ujęciem Jawłowskiej.

Obie te definicje teatru alternatywnego były jednak w użyciu na równorzędnych prawach do końca pierwszej dekady XXI w. W latach 90. XX w. towarzyszyły im dwie inne interpretacje: 1) tożsamość definicyjna teatru alternatywnego do 1989 oparta była tylko i wyłącznie na wieloaspektowej opozycyjności wobec ówczesnego systemu społeczno-politycznego, zatem po zmianie ustroju teatr alternatywny stracił rację bytu; 2) teatr alternatywny był ruchem artystycznym „pokolenia 1968“ i przeminął wraz z jego młodością i antysystemowym buntem.

Problemem było wyznaczenie daty pojawienia się teatru alternatywnego w Polsce, jako że połowa lat 50. XX w. – okres wykluwania się teatru studenckiego – przypada przed narodzinami zachodniej kontrkultury, która dała początek pojęciu kulturowej alternatywności. Rozstrzygnęła ten problem Kathleen Cioffi, określając w 1996 teatr studencki lat 50. XX w. jako spełniający kontrkulturowe kryteria.

Obecnie dyskusje nad definicją teatru alternatywnego osłabły, natomiast działania grup teatru alternatywnego skupiają się bardziej na rozwijaniu ośrodków kultury alternatywnej (praca u podstaw) niż na tworzeniu spektakli. Jest to czytelny sygnał, że teatr alternatywny koncentruje się obecnie na kontynuacji dorobku teatru studenckiego sprzed 1989 w sferze budowy fundamentów społeczeństwa alternatywnego.

Bibliografia

• Cioffi, Kathleen: Alternative Theatre in Poland 1954-1989, Amsterdam 1996;
• Gołaczyńska, Magdalena: Mozaika współczesności. Teatr alternatywny w Polsce po 1989 roku, Wrocław 2002;
• Jawłowska, Aldona: Drogi kontrkultury, Warszawa 1975;
• Jawłowska, Aldona: Kultura alternatywna – przeszłość czy kontynuacje?, „Kultura Współczesna“ 2004, nr 3;
• Jawłowska, Aldona: Więcej niż teatr, Warszawa 1988;
• Koniec teatru alternatywnego?, red. Daniel Kalinowski, Słupsk 1998;
• Magala, Sławomir: Polski teatr studencki jako element kontrkultury, Warszawa 1988;
• Ostrowska, Joanna; Tyszka, Juliusz: Szkice o teatrze alternatywnym, Poznań 2008;
• Polski teatr alternatywny po roku 1989 z perspektywy Akademickich/Alternatywnych Spotkań Teatralnych Klamra, red. Artur Duda, Emilia Adamiszyn, Bartłomiej Oleszek, Toruń 2012; [wersja cyfrowa]
• Raczak, Lech: Pisma teatralne, t. 3 – Szaleństwo i metoda. 48 tekstów o teatrze, Poznań 2012;
• Shank, Theodore: American Alternative Theatre, New York 1982;
• Wolicki, Krzysztof: Gdzie jest teatr?, Kraków 1978;
• Wybrane materiały z sesji teatrologicznych Łódzkich Spotkań Teatralnych, wybór i red. Rafał Zięba, Łódź 2002.

Teatry studenckie na VII Łódzkich Spotkaniach Teatralnych, grudzień 1970

Serial dokumentalny 250 lat teatru publicznego w Polsce. 
Odcinek 20: Teatry studenckie na VII Łódzkich Spotkaniach Teatralnych, grudzień 1970.