Hasła

Ogólna i różnorodnie rozumiana kategoria przedstawień teatralnych przeznaczonych dla „ludu” – najuboższej ludności miejskiej i wiejskiej, uznawanej za przeciwieństwo widzów wykształconych i wyposażonych w odpowiednie dla odbioru teatru kompetencje kulturowe.

Nazwa teatr ludowy sygnalizowała z jednej strony niską cenę biletów, z drugiej zaś program zdeterminowany przez utwory o popularnym charakterze. Idea zrodziła się we Francji, gdzie francuski termin thèâtre populaire oznaczał jednocześnie teatr ludowy, popularny i powszechny, a od początków XX w. także masowy. Idea teatru ludowego zorientowana na odbiorcę generalnie nieuczestniczącego w życiu kulturalnym, pojawiła się w specyficznym kontekście: po pierwsze – w sytuacji rozkwitu oficjalnego teatru elitarnego, zdominowanego przez mieszczaństwo, a po drugie w kontekście pojawienia się idei teatru artystycznego (najpierw naturalistycznego, potem symbolistycznego), opartego zarówno na akcie tworzenia nowej sztuki dramatycznej i teatralnej, jak i formowania nowej publiczności. W tej sytuacji t.l. wydawał się koniecznym dopełnieniem zarysowującego się systemu „teatru dla nowego społeczeństwa” [Olkusz 2011: 198]. Znamienne tu jest hasło wiszące nad sceną pierwszego Thèâtre du Peuple w Bussang, w Wogezach: „Przez sztukę do Ludzkości” (1895).

Manifestem teatru ludowego we Francji był programowy esej Romaina Rollanda Teatr ludowy. Próba estetyki nowego teatru (1903). Wcześniej podobna idea pojawiła się w Niemczech w silnym nurcie narodowo-społecznym, nawiązującym w teatrze do formy świąt i uroczystych przedstawień (tradycja Festspiele i Festvorstellungen) umożliwiających „konsolidację społeczeństwa przez wspólne przeżycie artystyczne” [Leyko 2011: 171] i współtworzących wspólnotę widzów. Pod koniec wieku w tym nurcie znalazły się także przedstawienia pasyjne w Oberammergau, wystawiane od 1634. W 1890 w Berlinie powstała Freie Volksbühne, zinstytucjonalizowana postać t.l., zapoczątkowując w Niemczech ruch tego typu teatrów znacznie bogatszy niż we Francji, mający dwie formy – zawodową i amatorską. W XX w. we Francji model teatru powszechnego złączonego z narodowym zrealizował Jean Vilar w swoim Thèâtre National Populaire.

Teatr ludowy w Polsce

W Polsce, bardzo wcześnie, bo w 1866, Adam Wiślicki ogłosił artykuł Teatr ludowy, sygnalizując potrzebę jego powołania. Uznano wtedy, że takimi teatrami winny być teatrzyki ogródkowe, co jednak okazało się jedynie życzeniem. Dyskutowano w prasie trzy formy takiego teatru: amatorski teatr chłopski z widowiskami religijnymi i obrzędowymi; zawodowy zespół wędrowny; stały subwencjonowany teatr miejski o popularnym charakterze. Każdy z wymienionych typów teatru miał inny charakter, choć dwa ostatnie wykorzystywały podobny repertuar – tworzone od przełomu lat pięćdziesiątych XIX w. sztuki ludowe zdominowane przez melodramat (Władysław Ludwik Anczyc, Jan Kanty Galasiewicz) oraz dramaty ludowo-obyczajowe o edukacyjnej tendencji moralnej. W 1887 ogłoszono pierwszy konkurs dramatyczny dla takiego teatru, ale jego rezultaty nie były zbyt dobre. Tymczasem poza konkursami od lat 90. rozwijał się ciekawie młodopolski dramat o chłopskiej tematyce, ewoluujący w stronę tragedii (Jan Kasprowicz, Władysław Orkan, potem Leopold Staff czy Emil Zegadłowicz), z najwyższą realizacją artystyczną, jaką była Klątwa Stanisława Wyspiańskiego (1906). Interesującą wymianą myśli, choć nie sięgającą konkluzji, okazała się dyskusja prasowa prowadzona w Galicji po ogłoszeniu odezwy Wydziału Krajowego w 1900 w sprawie teatru ludowego.

Pierwsze polskie teatry ludowe powstały kolejno w Łodzi, w tzw. Sali Bauma na Księżym Młynie (1898-1900) i w Warszawie, w dawnej ujeżdżalni żandarmerii przy ul. Ciepłej, a latem w parku praskim (1899-1906). W Krakowie Teatr Ludowy (1900-1914) stał się antrepryzą prywatną (pierwszy antreprener – Kazimierz Knake-Zawadzki). We Lwowie z kolei był inicjatywą społeczną i działał jako Teatr Ludowy Miłośników Sceny, początkowo amatorski (1901), a od sezonu 1902/1903 zawodowy i subwencjonowany (działał do 1906).

Od 1907 ideę teatru ludowego realizował Związek Teatrów i Chórów Włościańskich, wiążący ją ze scenami wiejskimi. W 1919 powstał Związek Teatrów Ludowych z własnym organem prasowym, którym najpierw był „Lirnik Wioskowy”, potem „Teatr Ludowy”. Od 1923 redagował go Jędrzej Cierniak, kluczowa postać tego ruchu w latach międzywojennych.

Równolegle idea teatru ludowego uległa przeformułowaniu – pojawiły się mniej lub bardziej efemeryczne Teatry Popularne i Teatry Powszechne. Spośród nich najbardziej znaczącą klęskę poniosła koncepcja artystycznego teatru powszechnego realizowana przez warszawski Teatr im. Wojciecha Bogusławskiego pod kierunkiem Leona Schillera, który scalał idee reformy teatru z ideą sceny dla wszystkich. Kilka lat działał teatr proletariacki i ludowy, przeznaczony dla klasy robotniczej, realizowany przez Witolda Wandurskiego w Łodzi (Scena Robotnicza 1925-1927, wcześniej inny kierunek tej sceny reprezentował Maksymilian Szacki).

Po II wojnie światowej najważniejszym zinstytucjonalizowanym Teatrem Ludowym była scena w Nowej Hucie, która swój rozkwit zawdzięczała dyrekcji Krystyny Skuszanki (1955–1960). Później ideę teatru ludowego w zasadzie zarzucono.

Bibliografia

• Bab, Julius: Teatr współczesny. Od Meiningeńczyków do Piscatora, przeł. Edward Misiołek, Warszawa 1959;
• Górski, Ryszard: Dramat ludowy XIX wieku, Warszawa 1969;
• Leyko, Małgorzata: Teatralizacja życia publicznego w Niemczech w XIX wieku, [w:] Teatr masowy – teatr dla mas, red. taż, Łódź 2011;
• Myśl teatralna Młodej Polski. Antologia, wybór Irena Sławińska, Stefan Kruk, wstęp Irena Sławińska, Warszawa 1966;
• Myśl teatralna polskiej awangardy 1919-1939, wybór i wstęp Stanisław Marczak-Oborski, Warszawa 1973;
• Olkusz, Piotr: Teatr ludowy Romain Rollanda. Między realistycznym teatrem mieszczańskim a Wielką Reformą, [w:] Teatr masowy – teatr dla mas, red. Małgorzata Leyko, Łódź 2011;
• Olszewska, Małgorzata J.: „Tragedia chłopska”. Od W. L. Anczyca do K. H. Rostworowskiego, Warszawa 2001;
• Ratajczak, Józef: Dramat chłopski: krotochwila i tragedia, „Dialog” 1972 nr 4-5;
• Rolland, Romain: Teatr ludowy, przekład, wstęp i oprac. Piotr Olkusz, Gdańsk 2008;
• Wosiek, Maria: Historia teatrów ludowych. Polskie zespoły zawodowe 1898-1914,Wrocław 1975.