Hasła

Teatr publiczny, najczęściej utrzymywany ze środków państwowych, któremu wyznacza się szczególną rolę w podtrzymywaniu tożsamości i ducha wspólnoty narodowej przez pielęgnowanie języka oraz kultywowanie tradycji literackiej, historycznej, edukacyjnej i obyczajowej danego narodu; teatr podejmujący najbardziej istotne kwestie w życiu narodu, angażujący się w sprawy obywatelskie, wyrażający w swoim repertuarze samoświadomość narodową i ogniskujący refleksję nad jej istotą i źródłami.

Teatrowi narodowemu wyznacza się także funkcje wzorcotwórcze, oczekując wystawiania na jego scenach najważniejszych dzieł dramatycznych, klasycznych i współczesnych, w jak najlepszym kształcie artystycznym, we wzorowym wykonaniu aktorskim.

Pierwszym t. n. była Comédie-Française (Komedia Francuska), założona w Paryżu przez króla Ludwika XIV w 1680. Do dnia dzisiejszego realizuje ona model kanonicznego, pozbawionego eksperymentów, wystawiania francuskiej klasyki, z Molierem na czele. Instytucja i idea t. n. wykształciła i umocniła się w Europie w okresie Oświecenia, w czasie formowania się samej idei narodu i państwa narodowego (m.in. za sprawą pism Johanna Gottfrieda Herdera), demokratyzacji życia społecznego, stopniowego wyodrębniania się sfery publicznej, upowszechniania oświaty, a także rozwoju filozofii, literatury i sztuki. Rozwój ideologii oświeceniowej uruchomił proces powstawania t. n., kolejno w Danii (1748), Rosji (1756), Polsce (1765), Austrii (1776), Niemczech (1779), Szwecji (1788) i innych krajach, przyspieszony jeszcze w XIX wieku.

O trwałej potrzebie powoływania t. n. jako ośrodków emancypacji kultury i języka, szczególnie w sytuacji braku własnego państwa, świadczą współczesne instytucje, założone niedawno m.in. w stolicach Katalonii (1997) czy Walii (2009). Funkcje t. n. pełnią też czasami sceny, które mają swoiste nazwy własne, np. Abbey Theatre w Irlandii lub Habima w Izraelu.

Początek dziejów polskiej sceny narodowej związany jest z premierą Natrętów Józefa Bielawskiego dnia 19.11.1765 w nieistniejącym dziś budynku warszawskiej Operalni w wykonaniu pierwszego stałego, profesjonalnego, polskiego zespołu aktorskiego utrzymywanego przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego (obok trupy francuskiej i włoskiej). Był to pierwszy teatr publiczny w Polsce grający po polsku, dlatego nazywano go potocznie narodowym, odnosząc to słowo do aktorów i repertuaru, a nie przedstawionej wyżej idei czy instytucji; oficjalna nazwa Teatr Narodowy pojawiła się dużo później, ideę zaś zaczął wcielać w życie dopiero ten, którego historycy słusznie nazwali „ojcem sceny narodowej”: jej dyrektor w latach 1783–1785, 1790–1794 i 1799–1814 – Wojciech Bogusławski. Stworzył on model teatru zaangażowanego w życie publiczne, szybko reagującego na wydarzenia polityczne, propagującego program reform społecznych i postawy patriotyczne. Program Bogusławskiego osiągnął kulminację w jego najsłynniejszym dziele z muz. Jana Stefaniego Cud albo Krakowiaki i Górale (1794).

Kultywowanie języka polskiego, wystawianie rodzimych utworów dramatycznych i podejmowanie na scenie problematyki narodowej – mimo cenzuralnych i politycznych zakazów mnożonych przez władze zaborcze – stało się głównym zadaniem teatru po utracie niepodległości. Czego nie dało się wówczas osiągnąć środkami scenicznymi, próbowano wyrażać w publicystyce. O znaczeniu teatru dla podtrzymywania wspólnoty narodowej, zagrożonej ze względu na brak własnego państwa, pisał m.in. Hilary Meciszewski (Teatr narodowy, 1834; Uwagi o teatrze w Krakowie, 1843).

W odrodzonej Polsce instytucja Teatru Narodowego zainaugurowana została 3.10.1924 pod dyrekcją Juliusza Osterwy w odbudowanym po pożarze gmachu przy pl. Teatralnym w Warszawie. Otwarcie Teatru Narodowego wywołało dyskusje o jego współczesnych zadaniach i funkcjach. Powracały one przez cały XX w., ze wzmożonym nasileniem w trzech momentach: 1) w okresie II wojny światowej, kiedy Konspiracyjna Rada Teatralna projektowała kształt polskiego życia teatralnego po wojnie; 2) w latach 60., najpierw w związku z działaniami podjętymi przez Kazimierza Dejmka i Zbigniewa Raszewskiego w celu nadania Teatrowi Narodowemu statutu, gwarantującego tej scenie wyjątkowe miejsce w strukturze i hierarchii instytucji kulturalnych, potem zaś w reakcji na polityczne polecenie zdjęcia z afisza Dziadów w reżyserii Dejmka (prem. 25.11.1967); 3) w latach 90., w okresie przygotowywania do otwarcia Teatru Narodowego po długotrwałej odbudowie po pożarze, jaki strawił teatr w 1985.

Dyskusje o programie sceny narodowej koncentrowały się zwykle na pytaniach o akademicki i reprezentacyjny charakter instytucji, jej zadania edukacyjne i obowiązki wobec kultury narodowej, kształt tzw. żelaznego repertuaru, granice nowatorstwa i eksperymentu artystycznego, status aktora. Pytania te zadawane są także dzisiaj.

Bibliografia

• Kosiński, Dariusz: Teatr narodowy, [w:] tenże, Teatra polskie. Historie, Warszawa 2010;
• National Theatre in Northern and Eastern Europe, 1746–1900, ed. by Laurence Senelick, Cambridge 1991;
• Teatr Narodowy w służbie publicznej. Marzenia i rzeczywistość, red. Anna Kuligowska-Korzeniewska, Warszawa 2007;
• Writing and Rewriting National Theatre Histories, ed. by Steve Wilmer, Iowa City 2004.