Hasła

Ogólnoświatowy ruch społeczno-artystyczny, istniejący obok kultury oficjalnej. Jego głównym wyróżnikiem było zdominowanie artystycznej kreacji przez etyczne czynniki postawy twórczej, takie jak: 1) ścisłe połączenie uprawiania teatru z życiową postawą twórców i ich codziennym bytowaniem (teatr „sposobem życia“); 2) przedkładanie sposobu bycia nad skończone dzieło i preferowanie „sytuacji dramatycznej“, wynikającej z bezpośredniej interakcji aktorów i widzów, nad gotowy spektakl, oddany „do dyspozycji“ widza-odbiorcy; 3) praktykowanie teatru pojmowane jako forma publicznego działania, wynikająca z współodpowiedzialności za społeczność, w której teatr funkcjonuje; 4) bunt przeciw społecznej niesprawiedliwości i przemocy oraz czynna walka z nimi, prowadzona również przez aktywność teatralną, w imię ludzkiego wymiaru wspólnoty, do której artyści t. o. adresują swoją wypowiedź; 5) zaangażowanie polityczne zespołu teatralnego, które jest ściśle związane z wolnością i odpowiedzialnością jednostki (każdy ma prawo do twórczego uczestnictwa w życiu społecznym); 6) optymizm etyczny oparty na wierze w dobro ludzkiej natury, w naturalną skłonność człowieka do przyjaźni i empatii.

Termin kojarzony z określeniami: teatr kontestacji, kontrkultury, marginesu, nieoficjalny, niezależny, pozainstytucjonalny, studencki. W ogólnoświatowy obieg wprowadził go Bogusław Litwiniec w 1973, przemianowując wrocławski Festiwal Festiwali Teatrów Studenckich na Festiwal Teatru Otwartego i uzasadniając swój wybór w wypowiedzi programowej. Litwiniec dopełnił później swoje rozumienie t. o. w licznych publikacjach i wypowiedziach. Termin przyjął się w polskiej krytyce i refleksji o teatrze, będąc w użyciu do początku lat 80. XX w., kiedy stopniowo wyparł go termin teatr alternatywny.

Upowszechnienie terminu t. o. było wynikiem poszukiwań nowej, pełniejszej formuły działania przez twórców z kręgu teatru kontestacji, gdy na początku lat 70. XX w. doszli oni do wniosku, że sam bunt, krytyka i demaskacja instytucjonalnej i kulturowej przemocy oraz niesprawiedliwości społecznej nie wystarczą. Propozycja Litwińca była przedmiotem wielu dyskusji oraz polemik. Zarzucano jej m.in. zbyt dużą pojemność semantyczną czy wręcz ogólnikowość, stwarzającą groźbę popadnięcia epigonów teatru kontestacji w doktrynerstwo, a ponadto brak antytezy (nie ma „teatru zamkniętego“, w gruncie rzeczy każdy teatr jest w jakimś stopniu „otwarty“ na interakcję sceny z widownią). Kolejna pułapka to beztroskie propagowanie rewolucyjnych treści przez zespoły niezdolne do wyrwania się z systemu produkcji oraz dystrybucji narzuconego przez dominujący na danym obszarze system społeczno-ekonomiczny. Mimo tych zastrzeżeń, termin t. o. trafnie oddaje istotny etap poszukiwań tożsamości teatru kontestacji i kontrkultury (w Polsce głównie teatru studenckiego) przez twórców i animatorów tego ruchu.

Bibliografia

• Litwiniec, Bogusław: Teatr młody – teatr otwarty, Wrocław 1978;
• Magala, Sławomir: Teatr otwarty a sztuka zaangażowana, „Dialog” 1976, nr 2;
• Majchrowski, Zbigniew: Pytanie paradoksalne: jak opisać teatr otwarty?, „Dialog” 1980, nr 8;
• Teatr Kalambur, wybór i oprac. Katarzyna Banachowska, Elżbieta Lisowska, Bogusław Litwiniec, Wrocław – Warszawa 1982;
• Wspólnota, kreacja, teatr, Wrocław 1977.