Hasła

Idea teatralna szczególnie popularna w pierwszej połowie XX w. Wyrażała przekonanie, że teatr powinien stać się przestrzenią i narzędziem quasi-sakralnych doświadczeń zbiorowych, związanych z najważniejszymi wartościami wspólnoty, wywierających znaczący wpływ na widownię, a za jej pośrednictwem na życie społeczne.

Owa „świątynność” nie miała przy tym charakteru religijnego, lecz artystyczny i wiązała się z ideą sztuki wzbudzającej silne emocje poprzez odwołanie do podświadomości zbiorowej, kolektywnych mitów i wspólnotowych wyobrażeń. Z punktu widzenia estetyki t. ś. miał być teatrem wysokiej poezji, hieratycznego ruchu i gestu, podniosłej mowy; wielką rolę odgrywała w nim muzyczność (odnowienie znaczenia chóru), rytm i przestrzenna organizacja obrazu. Podobne idee były popularne w Europie co najmniej od czasu preromantyzmu (znaczny wpływ wywarł Friedrich Schiller i jego rozprawa Teatr jako instytucja moralna, 1784), zyskując szczególny wyraz w koncepcji teatru muzycznego Richarda Wagnera, w dramacie symbolicznym oraz w projektach inscenizacyjnych Edwarda Gordona Craiga i Adolphe’a Appii.

W Polsce o teatrze jako świątyni pisano już w pierwszej połowie XIX w. (m.in. Hilary Meciszewski); z tym wyobrażeniem wiązano też postrzeganie aktorów jako „kapłanów sztuki”. Podstawą analogii było postrzeganie teatru jako podobnego do świątyni miejsca zgromadzenia, w którym wybrane jednostki „odprawiają” ceremonię artystyczną, odnoszącą się do ważnych wyobrażeń i wartości wspólnoty. Do końca XIX w. opinie takie miały jednak przede wszystkim charakter retorycznej analogii, wiodąc co najwyżej do formułowania postulatów etycznych (obyczajność, poważne traktowanie obowiązków) i estetycznych (podporządkowanie indywiduum całości)

W okresie Młodej Polski idea t. ś. zyskała szczególne znaczenie dzięki inscenizacjom dramatów Stanisława Wyspiańskiego oraz zawartym w jego tekstach sformułowaniom (m.in. „kościół Boga czy czarta – czym się stanie ta sztuki gontyna?” – Wyzwolenie). Ważną rolę inspiracyjną odegrał fragment poetyckiego listu Wyspiańskiego do Adama Chmiela ze słowami „Teatr mój widzę ogromny…”.

Najważniejszym manifestem t. ś. jest esej Tadeusza Micińskiego Teatr-Świątynia (1905) powstały w okresie walki Wyspiańskiego o dyrekcję Teatru Miejskiego w Krakowie. Uwzględnia on wszystkie najważniejsze cechy t. ś.: poetyckość, hieratyczność, umieszczenie w centrum silnych przeżyć zbiorowych, odwołanie do podświadomości i wartości uznawanych za uniwersalne, perspektywa metafizyczna, nawiązanie do tragedii antycznej i obrzędów religijnych oraz do tradycji pozaeuropejskich (Indie, Turcja).

Zbliżone idee wyrażano także, odwołując się do pojęcia misterium (Ostap Ortwin), obok tragedii antycznej wskazując na polski romantyzm (Lekcja XVI Adama Mickiewicza) jako narodowy wzór t. ś.

Idea t. ś. była w pierwszej połowie XX w. realizowana przez Leona Schillera w formie teatru monumentalnego oraz (w odmienny sposób) przez Juliusz Osterwę i Mieczysława Limanowskiego w Reducie (najbardziej radykalny przejaw – koncepcja Genezji i Dali). W drugiej połowie stulecia została zarzucona jako anachroniczna, a poszukiwania teatralnej sakralności i rytualności prowadzone były z odwołaniem do zupełnie innej estetyki i ideologii (teatr ubogi Jerzego Grotowskiego).

Bibliografia

• Miciński, Tadeusz: Teatr-Świątynia, [w:] Myśl teatralna Młodej Polski, wybór Irena Sławińska i Stefan Kruk, wstęp Irena Sławińska, noty Bożena Frankowska, Warszawa 1966;
• Skuczyński, Janusz: Misterium teatralne: Mickiewicz i inni. Studia i szkice z dziejów dramatu i teatru XIX i XX wieku, Toruń 2000;
• Zubrzycki, Andrzej: Idea „teatru-świątyni” w okresie Młodej Polski. Próba terminologicznej eksplikacji, Lublin 1978, maszynopis, Biblioteka KUL.