Hasła

Termin stworzony przez Ludwika Flaszena, opisujący podstawowe cechy przedstawień Jerzego Grotowskiego, począwszy od Akropolis (1962).

Jego podstawowa definicja sformułowana w komentarzu Flaszena do tego przedstawienia i brzmi: „T. u.: przy użyciu najmniejszej ilości elementów stałych wydobyć – w drodze magicznych przekształceń rzeczy w rzecz, poprzez wielofunkcyjną grę przedmiotów – maksimum efektów. Tworzyć całe światy, posługując się tym, co znajduje się w zasięgu ręki. […] Jest to teatr uchwycony w fazie zalążkowej, w procesie swych narodzin, kiedy obudzony instynkt gry spontanicznie dobiera sobie narzędzia dla magicznego przeistoczenia. Jego siłą napędową jest oczywiście żywy człowiek, aktor” [Flaszen 2006 (1964): 228].

Według późniejszej reinterpretacji Grotowskiego przedstawionej w tekście Ku teatrowi ubogiemu (1968), teatr tego typu powstaje w efekcie procesu redukcji – oczyszczania przedstawienia teatralnego ze wszystkich elementów, bez których może się ono obejść, co prowadzi do uznania, że jedynymi niezbywalnymi częściami składowymi teatru są żywi ludzie – aktor i widz, oraz to, co zachodzi między nimi. W efekcie praca teatralna to przede wszystkim praca z i nad aktorem, której rezultatem jest m.in. powrót wszystkich środków wyrazu (plastyki, muzyki, gry świateł, przestrzeni) jako ściśle związanych z działaniami aktorskimi. Jednocześnie istotę t. u. stanowi poszukiwanie najgłębszej prawdy aktorskiego działania, dążenie do spełnienia aktu całkowitego.

W recepcji krytycznej termin t. u. rozumiany był najczęściej jako formuła opisująca rezygnację z rozbudowanych środków inscenizacyjnych. Jako taki był przeciwstawiany teatrowi „bogatemu” – teatrowi wystawnych inscenizacji. Po zdobyciu przez Grotowskiego światowej sławy i publikacji książki Ku teatrowi ubogiemu użyte w tytule pojęcie „teatr ubogi” stało się swoistym synonimem prowadzonych przez niego poszukiwań, stopniowo przekształcając się w stereotyp. Poddawane też było rozlicznym reinterpretacjom i przesunięciom (np. t. u. jako teatr ubogich, a więc uciskanych ekonomicznie i politycznie). Do dziś funkcjonuje jako bodaj najbardziej znany termin związany z teatrem Grotowskiego.

Bibliografia

• Flaszen, Ludwik: „Dziady”, „Kordian”, „Akropolis” w Teatrze 13 Rzędów, „Pamiętnik Teatralny” 1964, z. 3 [przedruk w: Misterium zgrozy i urzeczenia. Przedstawienia Jerzego Grotowskiego i Teatru Laboratorium, red. Janusz Degler i Grzegorz Ziółkowski, Wrocław 2006];
• Grotowski, Jerzy: Ku teatrowi ubogiemu, oprac. Eugenio Barba, przedmowa Peter Brook, przełożył z języka angielskiego Grzegorz Ziółkowski, red. wyd. pol. Leszek Kolankiewicz, Wrocław 2007;
• Osiński Zbigniew: Grotowski i jego Laboratorium, Warszawa 1982.