Hasła

Cykl prezentacji spektakli teatralnych odbywających się w wyznaczonym miejscu i czasie, przegląd różnorodnych przedstawień uznanych za ważne w skali regionu, kraju, grupy krajów.

Festiwal może być sprofilowany pod kątem określonego typu teatru (dramatycznego, operowego, lalkowego), formy (teatr jednego aktora, teatr uliczny), repertuaru (sztuki współczesne, klasyka, krąg autorów), środowiska (teatr alternatywny, teatr studencki), regionu lub szczególnych cech spektaklu (prapremiery). Festiwal może mieć charakter przeglądu albo konkursu, w którym nagrody przyznaje profesjonalne jury lub / oraz publiczność w wyniku głosowania.

Za pierwsze przedsięwzięcia o charakterze festiwalowym można uznać organizowane w starożytnej Grecji, począwszy od V w. p.n.e., agony tragików zamykające doroczne uroczystości Wielkich Dionizji. W czasach nowożytnych festiwale teatralne rozwinęły się w Anglii na początku XVIII w. jako cykliczne prezentacje dzieł muzycznych, tam też zorganizowano pierwszy festiwal sztuk Williama Shakespeare’a (1769). Kolejne festiwale powstawały w Niemczech: w 1854 w Monachium, a w 1876 w Bayreuth, gdzie Richard Wagner powołał do życia festiwal poświęcony prezentacji jego dramatów muzycznych. Kilka lat później odbył się pierwszy festiwal szekspirowski w Stratfordzie (1879). Od tego czasu można datować trwały rozwój festiwali jako jednej z istotnych form działalności teatralnej. Intensywny etap rozwoju festiwali teatralnych przypadł na okres po II wojnie światowej. Powstałe wtedy festiwale (Edynburg, Awinion) służyły podkreśleniu wartości moralnych niesionych przez sztukę, wychodziły w stronę nowego odbiorcy poza metropoliami. Oba festiwale, zmieniając w sposób ewolucyjny swoją formułę, do dziś zachowały znaczącą rolę.

Festiwale w Polsce

Na ziemiach polskich pierwsze festiwale teatralne zorganizowano w Krakowie – były to przeglądy sztuk Stanisława Wyspiańskiego (1907) oraz Juliusza Słowackiego (1909). W dwudziestoleciu międzywojennym najszerzej zakrojonym przedsięwzięciem był konkurs inscenizacji dzieł Wyspiańskiego (1932).

W pierwszych latach powojennych zorganizowano centralnie trzy festiwale: Festiwal Szekspirowski (1947), Festiwal Sztuk Rosyjskich i Radzieckich (1949), Festiwal Polskich Sztuk Współczesnych (1951) – dwa ostatnie miały w dużej mierze charakter propagandowy.

Impuls do rozwoju festiwali teatralnych w Polsce przyniósł polityczny przełom roku 1956. Z inicjatywy regionalnych środowisk teatralnych zaczęły powstawać festiwale, z których pierwszym, stanowiącym w dużej mierze wzór i przykład dla kolejnych, był Festiwal Teatrów Polski Północnej w Toruniu (1959-1989). Do dziś zachowały swoją ciągłość, przy częściowo zmienionej formule, Kaliskie Spotkania Teatralne (od 1961) oraz szczeciński Kontrapunkt (od 1965). W 1963 festiwal organizowany we Wrocławiu przyjął nazwę Festiwalu Polskich Sztuk Współczesnych, stając się przez lata najważniejszym miejscem prezentacji nowej polskiej dramaturgii (do 1998). Zainaugurowane w 1965 Warszawskie Spotkania Teatralne zdobyły miano najbardziej prestiżowych konfrontacji polskiego teatru. Międzynarodowy Festiwal Teatru Otwartego we Wrocławiu (1967-1993) prezentował najciekawsze zjawiska światowego teatru alternatywnego. W sezonie 1988/1989 w Polsce organizowano 30 festiwali teatralnych.

Współczesne pojęcie festiwalu teatralnego zakłada artykułowaną w znacznie większym stopniu koncepcję programową, zawierającą nie tylko cele artystyczne, ale także społeczne, estetyczne, filozoficzne. Znacznemu rozluźnieniu uległa natomiast reguła jedności czasu i jednorodności gatunkowej. Celem festiwali stało się też szukanie nowych przestrzeni poza granicami tradycyjnych miejsc prezentacji, a także zaznajamianie publiczności z nowymi tendencjami i obszarami teatru, odkrywanie i promocja artystów. Na program festiwalu składają się także liczne imprezy towarzyszące: spektakle prezentujące inny rodzaj sztuki, czytania performatywne, koncerty, pokazy sztuk wizualnych, debaty ukazujące rozmaite, najczęściej pozaartystyczne konteksty przedstawień. Festiwale stają się też producentami spektakli.

Ostatnia dekada XX w. i lata następne przyniosły nieporównywalny wzrost liczby festiwali teatralnych. W Europie ich liczba przekroczyła trzy tysiące w sezonie. W Polsce corocznie odbywa się około stu festiwali teatralnych i ponad trzysta, w których programie znaczące miejsce odgrywają spektakle teatralne. Do najważniejszych festiwali teatralnych, obok wcześniej wymienionych, obecnie zaliczają się: OKT Klasyka Polska (Opole, od 1975), Malta (Poznań, od 1991), Kontakt (Toruń, od 1991), Konfrontacje (Lublin, od 1996), Interpretacje (Katowice, od 1998), Rzeczywistość przedstawiona (Zabrze, od 2000), Dialog (Wrocław, od 2001), Festiwal Prapremier (Bydgoszcz, od 2002), R@port (Gdynia, od 2006), Boska komedia (Kraków, od 2008).

Bibliografia

• Butkiewicz, Zenon: Festiwal w czasach PRL-u. O Festiwalu Teatrów Polski Północnej w Toruniu (1959-1989), Toruń 2004;
• Konkurs Szekspirowski wczoraj i dziś, oprac. Jan Ciechowicz, Gdańsk 1997;
• Raszewska, Magdalena: 30 x WST. Warszawskie Spotkania Teatralne 1965-2010, Warszawa 2011;
• Wosiek Maria: Festiwale teatralne, [w:] Encyklopedia kultury polskiej XX wieku: Teatr. Widowisko, red. Marta Fik, Warszawa 2000.