Hasła

Projekcje obrazów wykonanych na szklanym przezroczu na ekran, które mogą stanowić chwyt dramaturgiczny, np. w Róży Stefana Żeromskiego. Inne określenia: obrazy świetlne, świetlane obrazy, niknące obrazy.

Początki obrazów świetlanych związane są z latarnią magiczną, prototypem współczesnych rzutników (laterna magica), znaną w Europie od drugiej połowy XVII w., rozpowszechnioną w XVIII w., zwłaszcza we Francji, traktowaną jako rodzaj „zabawki optycznej”, modną w salonach, a także stosowaną przez wędrownych kuglarzy. Od połowy XIX w. obrazy świetlane wykorzystywane były do celów oświatowych.

Wynalazek fotografii ułatwił wykonywanie przezroczy: ręcznie malowane zastąpione zostały przez produkowane seryjnie; początkowo były czarno-białe (wówczas często obrazki dodatkowo ręcznie kolorowano), później barwne. Dzięki możliwości zakupienia/wypożyczenia zestawu rozszerzyła się sieć organizatorów projekcji, zmieniało się zarówno miejsce prezentacji, jak i tematyka świetlanych pokazów (stopniowo traciły wyłącznie ludyczny charakter).

Na ziemiach polskich obrazy świetlane najbardziej popularne były na początku XX w., włączano je do programu wieczornic / odczytów ludowych (szczególnie podczas Roku Słowackiego, 1909). Wyświetlaniu towarzyszył komentarz, oparty na wzorcowych broszurach (m.in. teksty Heleny Rzepeckiej, Czesława Kędzierskiego). Prezentowano serie, głównie rocznicowe (historyczne, biograficzne), literackie, krajoznawcze. Działały „przeźroczarnie”: m.in. w Warszawie (Stanisława Szlaya „Światłocień”), Krakowie (Józefa Cieślińskiego), Poznaniu (Bronisława Śniegockiego). Inspiracją były obrazy (Jana Matejki, Artura Grottgera), ilustracje z czasopism („Kłosy”, „Tygodnik Ilustrowany”, „Praca”), pocztówki i fotografie. Funkcjonowały także wypożyczalnie: w Krakowie (przy Towarzystwie Szkoły Ludowej w latach 1908-1913 zgromadziła ok. 10 000 klisz), w Warszawie (przy Polskiej Macierzy Szkolnej, przejęta później przez Polskie Towarzystwo Krajoznawcze), w Poznaniu (Towarzystwo Czytelni Ludowych), we Lwowie i in.

Bibliografia

• Biskupski, Łukasz: Miasto atrakcji. Narodziny kultury masowej na przełomie XIX i XX wieku – kino w systemie rozrywkowym Łodzi, Warszawa 2013;
• Katalog przezroczy do obrazów świetlanych pracowni i wypożyczalni przezroczy B. Śniegockiego, Poznań 1910;
• Komza, Małgorzata: Żywe obrazy. Między sceną, obrazem i książką, Wrocław 1995;
• Piotrowska, Magdalena, Słowacki malowany światłem. Wokół cyklu obrazów świetlanych, [w:] Piękno Juliusza Słowackiego, t. 2, Białystok 2013;
• Spis serii obrazów świetlanych Tow. Czytelni Ludowych w Poznaniu, Poznań 1928;
• Stępowski, Marian: Latarnia projekcyjna na usługach pracy oświatowej, [w:] Praca oświatowa, jej zadania, metody, organizacja, podręcznik opracowany […] przez T. Bobrowskiego [et al.], Kraków 1913.