Hasła

Wypowiedź jednej postaci, względnie samodzielna znaczeniowo i zwykle wydzielona z przebiegu zdarzeń scenicznych, która eksponuje sam podmiot mówiący.

W przeciwieństwie do wypowiedzi składających się na dialog, monolog dramatyczny nie jest ukierunkowany na rozmówcę, z natury bardziej statyczny ma też na ogół mniejszy wpływ na rozwój akcji i fabuły. Jednak monolog i dialog nie stanowią całkowicie czystych, przeciwstawnych sobie form, gdyż w rzeczywistości językowej obie te formy stale przenikają się nawzajem. Nawet monolog mający bardzo subiektywny charakter (jak soliloquium) kryje w sobie element dialogowy, tj. wewnętrzne rozdwojenie: „myśląc na głos”, podmiot jest zarazem w sytuacji adresata własnych słów. Z kolei rozbudowane wypowiedzi zawarte w nadrzędnej strukturze dialogu – przedstawienie stanowiska postaci, idei, artykulacja kwestii filozoficznej, moralnej czy innej – zbliżają się do quasi-monologu, jak np. tyrady w tragedii klasycznej. Autonomicznymi wariantami są monolog dramatyczny (sceniczny) i monodram, gdzie wypowiedź skierowana jest do innych osób, które jednak nigdy nie zabierają głosu, choć ich reakcje współdecydują o przebiegu akcji.

Ze względu na funkcje dramaturgiczne, obecność odbiorcy i formę językową wyróżnia się kilka odmian monologu. Najbardziej rozpoznawalna, samoistna, jest wypowiedź, która odsłania przeżycia i myśli postaci; autoanaliza, rozmowa z samym sobą; uobecnienie treści przeważnie niedostępnych innym, ujęte w kształt monologu lirycznego lub monologu wewnętrznego, modlitwy, medytacji zwróconej do Boga. Prototypem byłaby monodia – solowa melorecytacja w dramacie greckim, rozwinięta zwłaszcza przez Eurypidesa. Monolog o charakterze narracyjnym przedstawia wydarzenia z przeszłości lub „ulokowane” w przestrzeni pozascenicznej i w ten sposób dopełnia fabułę (relacja Posła w Odprawie posłów greckich Jana Kochanowskiego). Skierowany jest do jakiegoś odbiorcy, którego milcząca obecność (na scenie lub poza nią) motywuje opowiadanie. Podobne nastawienie na odbiorcę zakładają: apart (wypowiedź na stronie), parabaza, prolog i epilog, adresowane wprost do publiczności.

Monolog był dogodnym środkiem wyrazu w epokach, kiedy uznawano jawność sytuacji teatralnej, łączącej aktorów i widzów, dla których jest on w istocie przeznaczony – w teatrze elżbietańskim (obficie występuje w utworach Williama Shakespeare’a, słynny monolog Hamleta zaczynający się od słów „Być albo nie być”), w teatrze hiszpańskim „złotego wieku” (Pedro Calderón de la Barca), programowo stosowany w dramacie romantycznym (monolog Gustawa w II cz. Dziadów Adama Mickiewicza, Wielka Improwizacja w III cz. Dziadów, monolog na szczycie Mont Blanc w Kordianie Juliusza Słowackiego) i symbolicznym (monolog Konrada „Chcę, żeby w letni dzień...” z Wyzwolenia Stanisława Wyspiańskiego). W teatrze realistycznym i naturalistycznym, dbającym o wytworzenie iluzji rzeczywistości, monolog pojawia się rzadko z powodu sztuczności mówienia do siebie, dlatego wymaga zawsze uprawdopodobnienia takiej sytuacji.

Renesans monologu we współczesnym dramatopisarstwie wiąże się z dezintegracją dialogu, z przemodelowaniem kategorii akcji i postaci. Monolog nie jest teraz tylko formą ekspresji samotnej, wyalienowanej jednostki, ale narzędziem użytecznym w budowaniu jednolitego dyskursu, wskazując nadrzędną pozycję autora; w obu wypadkach przenosi akcent na bezpośrednią komunikację z widzem. Odgrywa szczególnie istotną rolę w jednoaktówkach Samuela Becketta (monolog wewnętrzny rozpisany na głosy, np. Ostatnia taśma), w sztukach Harolda Pintera, Heinera Müllera (Hamletmaszyna), Thomasa Bernharda. Petera Handkego, Rainalda Goetza, Marguerite Duras, Bernarda-Marie Koltèsa, Tadeusza Różewicza, Zbigniewa Herberta, Helmuta Kajzara, Artura Pałygi.

Bibliografia

• Canisius, Peter: Monolog und Dialog. Untersuchungen zu strukturellen und genetischen Beziehungen zwischen sprachlichen Solitär- und Gemeinschaftshandlungen, Bochum1986;
• Mukařovský, Jan: Dialog a monolog, [w:] Wśród znaków i struktur, Warszawa 1970;
• Pavis, Patrice: Słownik terminów teatralnych, przeł. Sławomir Świontek, Wrocław 1998;
• Sarrazac, Jean-Pierre (red.): Słownik dramatu nowoczesnego i najnowszego, przeł. Mateusz Borowski, Małgorzata Sugiera, Kraków 2007;
• Stoff, Andrzej: Formy wypowiedzi dramatycznej, Toruń 1985;
• Szondi, Peter: Teoria nowoczesnego dramatu 1880-1950, przeł. Edmund Misiołek, Warszawa 1976.