Hasła

Element spektaklu współtworzący świat dźwięku (fonosystem) przedstawienia i wydarzenia teatralnego. Termin niejednoznaczny – na muzykę w teatrze składają się utwory muzyczne obecne w różnych formach teatralnych, mające znaczenie konstytutywne w przypadku teatru muzycznego, a stosowane opcjonalnie w przypadku teatru dramatycznego (zob. muzyka teatralna).

Wspólne dla wszystkich typów teatru są techniczne środki niezbędne do obecności i funkcjonowania muzyki w teatrze. Przed wynalezieniem metod zapisu i odtwarzania dźwięku były to orkiestry (liczące do 30 osób) i mniejsze zespoły instrumentalne (szczególnie w teatrach objazdowych i ogródkowych), później w teatrze dramatycznym – najczęściej techniczne środki odtwarzania dźwięku. Dla realizacji muzyki w teatrze niekiedy konieczne jest zatrudnianie dodatkowych artystów wykonujących utwory muzyczne.

Od początku działalności teatru polskiego można wskazać różne formy istnienia i funkcjonowania muzyki w teatrze. Była ona obecna przede wszystkim dzięki wystawianym w teatrach gatunkom dramatyczno-muzycznym i dramatycznym z udziałem muzyki, czyli operom, operetkom, baletom, w późniejszym okresie musicalom (gatunkom teatru muzycznego, choć czasem realizowanym także w teatrach dramatycznych), komediooperom, melodramom, scenom lirycznym, wodewilom, komediom ze śpiewami, dramatom ludowym (gatunkom wystawianym w teatrach dramatycznych). Formą muzyki w teatrze jest także muzyka teatralna, obecna w teatrze dramatycznym, historycznie częściej określana mianem ilustracji muzycznej. Do początku XX w., gdy teatry pełniły funkcję instytucji muzycznych, muzyka w teatrze była wykonywana także przed spektaklem (w formie uwertur), w przerwach, czyli międzyaktach (muzyka antraktowa) oraz na zakończenie (w tym m.in. podczas pokazywania żywych obrazów).

Ze względu na drugoplanowość muzyki w teatrze dramatycznym dostrzegano przede wszystkim jej użytkowe funkcje, w tym zadanie uatrakcyjniania przedstawień i czasu między aktami. Konsekwencją było także, z nielicznymi wyjątkami, tworzenie muzyki dla teatru dramatycznego przez nieco słabszych, choć równocześnie bardzo popularnych kompozytorów. Powszechnie stosowaną metodą było wykorzystywanie istniejącego repertuaru utworów muzycznych, zarówno do ilustracji muzycznych, jak i do muzyki antraktowej. Z tego m.in. powodu, szczególnie w ocenach muzyki antraktowej, krytykowano przypadkowość doboru i brak związku z treścią wystawianego dramatu.

Współcześnie muzyka w teatrze dramatycznym, pomimo wciąż swego drugoplanowego charakteru i często stosowanej formuły doboru utworów muzycznych spośród istniejących kompozycji, posiada o wiele większe znaczenie ze względu na silne powiązanie z konkretną inscenizacją. Zwraca się również większą uwagę na współtworzenie przez muzykę w teatrze fonosystemu całości przedstawienia. Odpowiednio zestawiane, a niekiedy też przetwarzane utwory muzyczne o różnorodnym charakterze stanowią specyficzny środek wyrazu dla wielu reżyserów współczesnych, odwołujących się do kultury popularnej (np. Jan Klata).

Bibliografia

• „Kwartalnik Teatralny” 2002, nr 2 [Muzyka w teatrze];
• Komorowska, Małgorzata: Muzyka w teatrze dramatycznym; Wroński, Witold: Muzyka w dramacie, tragedii i komedii, [w:] Wprowadzenie do nauki o teatrze, t. 2, O tworzywie i twórcach dzieła teatralnego, wybór i oprac. Janusz Degler, Wrocław 1976;
• Lorkowska, Halina: Z życia muzycznego Poznania. Muzyka w Teatrze Polskim w Poznaniu 1875-1920, Poznań 2005;
• Michalik, Jan: Muzyka w teatrze krakowskim okresu Młodej Polski, [w:] Muzyka polska a modernizm, Kraków 1981;
• Pudełek, Janina: Muzyka w teatrach warszawskich, [w:] Kultura muzyczna Warszawy drugiej połowy XIX wieku, red. Andrzej Spóz, Warszawa 1980;
• Wypych-Gawrońska, Anna: Muzyka w polskim teatrze dramatycznym do 1918 roku, Częstochowa 2015.