Hasła

Rodzaj widowisk kulturowych (ang. cultural performances) niebędących przedstawieniami teatralnymi sensu stricto, o analogicznym potencjale performatywnym, przeważnie związanych ze stanami zbiorowego wrzenia (fr. effervescence collective).

Prototeatr charakteryzuje się syntetycznością wykonawstwa, opartego z jednej strony na tradycji, z drugiej – na improwizacji.

Szczególnymi przykładami prototeatru są:

– obrzędy komemoratywne (np. słowiańskie dziady) lub seanse spirytystyczne, w toku których zgromadzeni wywołują dusze zmarłych i wchodzą z nimi w dialog, albo seanse szamanizmu, w toku których szaman – na odwrót – wyśpiewuje i momentami odgrywa przed zgromadzonymi ekstatyczną podróż swojej duszy w zaświaty;

– obrzędy kultów transowych (np. afrobrazylijskiego candomblé, afrohaitańskiego vodou), których centralnym elementem jest owładnięcie śpiewaka-tancerza przez postać boga/ducha, przybyłą z zaświatów, albo – na odwrót – rytuały egzorcystyczne, odprawiane publicznie w celu wygnania z osoby opętanej jakiegoś demona.

Prototeatr podobny jest do teatru przez to, że społecznie zdefiniowane zgromadzenie dokonuje aktu reprezentacji (przedstawienia, uobecnienia tu i teraz) elementów jakiegoś świata paralelnego (np. pozazmysłowego świata duchów), a w szczególności postaci należących do owego świata i działających w ramach znanych (przeważnie z tradycji, np. z mitów) układów zdarzeń – postaci, które zostają ucieleśnione przez wykonawców (zazwyczaj obrzędowych śpiewaków-tancerzy).

Termin wprowadzony przez Leszka Kolankiewicza [Kolankiewicz 1984]. Użycie w nazwie tego typu widowisk kulturowych, podobnych do teatru, członu „proto-” (‘pierwszy, początkowy, pierwotny, najdawniejszy’), uzasadnia się m.in. tym, że np. obrzędy dionizyjskie, w toku których choreuci, bachantki/ci, wpadłszy w rytualny trans (manía), ulegali owładnięciu przez boga (stawali się éntheoi), są uważane za prototyp starożytnego teatru greckiego, a japońskie święta religijne (matsuri), podczas których kapłanki sintoistyczne, wykonując tańce obrzędowe (miko-kagura), zostawały owładnięte przez boga (kami-gakari) z kolei za prototyp średniowiecznego teatru nōgaku.

Bibliografia

• Deren, Maya: Bogowie haitańskiego wudu. Taniec nieba i ziemi, przeł. Małgorzata Wiśniewska, Zbigmiew Zagajewski, Kraków 2000;
• Kocur, Mirosław: Źródła teatru, Wrocław 2013;
• Kolankiewicz, Leszek: Święty Artaud (8), „Dialog” 1984, nr 5;
• Kolankiewicz, Leszek: Dziady. Teatr święta zmarłych, Gdańsk 1999;
• Kolankiewicz, Leszek: Samba z bogami. Opowieść antropologiczna, [wyd. 2 popr. i rozsz.,] Warszawa 2007;
• Rozik, Eli: Korzenie teatru, przeł. Michał Lachman, red. nauk. wyd. pol. Marta Steiner, Warszawa 2011;
• Schechner, Richard: Przyszłość rytuału, przeł. Tomasz Kubikowski, Warszawa 2000;
• Steiner, Marta: Geneza teatru w świetle antropologii kulturowej, Wrocław 2003;
• Szturc, Włodzimierz: Rytualne źródła teatru. Obrzęd, maska, święto, Kraków 2013;
• Thomson, George: Aischylos i Ateny. Studium nad społeczną genezą dramatu, przeł. Antoni Dębnicki, Warszawa 1956;
• Turner, Victor: Antropologia widowiska, przeł. Małgorzata i Jacek Dziekanowie, Warszawa 2008;
• Żeromska, Estera: Japoński teatr klasyczny. Korzenie i metamorfozy, Warszawa 2010.