Hasła

Zabawa (ang. play) i gra (ang. game) odnoszą się do aktywności o odmiennych właściwościach, choć niektóre języki umieszczają je pod wspólną nazwą (niem. Spiel, fr. jeu). W systematyce Rogera Caillois to rozróżnienia pokrywa się z podziałem na paidiá (gr. dzieci) i ludus (właściwa gra). Obejmuje tak różne pola aktywności, jak współzawodnictwo (gr. agón), poddanie się losowi (alea – łac. kości do gry), dążenie do oszołomienia (ílinx – gr. wir), naśladownictwo (gr. mimesis). Na podstawie obserwacji, jaki typ gry-zabawy przeważa w danym społeczeństwie, można wnioskować o jego zasadniczych cechach i właściwościach.

W kulturze Zachodu rozróżnienie na zabawę i grę ma charakter statusowy. Mianem zabawy określa się aktywności nisko waloryzowane, przypisywane grupom poddawanym dyskryminacji – dzieciom, kobietom; grę uznaje się za aktywność o statusie pośrednim, pomiędzy nisko waloryzowaną zabawą a cieszącym się wysoką rangą rytuałem.

Émile Benveniste uznaje zabawę za rytuał ogołocony z mitu, który w ten sposób staje się działaniem pozbawionym sensu. Claude Lévi-Strauss zwraca uwagę na destrukcyjny charakter zabawy względem czasu. W przeciwieństwie do rytuału, którego celem jest przekształcenie czasu w kalendarium, zabawa ma unicestwiać czas, ustanawiając bezczasowość, która stanowi jej właściwą czasoprzestrzeń.

W rewaloryzacji zabawy kluczową rolę odegrała – inspirowana kulturą hinduską, gdzie uznawana jest za aktywność istot o boskim nacechowaniu – praca Johana Huizingi Homo ludens. Zabawa jako źródło kultury (1938). Według Huizingi zabawa w porządku genetycznym jest starsza od kultury, w porządku strukturalnym jest z kolei kategorią ogólniejszą. Dlatego kultura wyłania i rozwija się w formie zabawy.

W ujęciu Hansa-Georga Gadamera człowiek nie tyle gra w grę, ile jest grany. Gra-zabawa wciąga człowieka, żeby móc się dokonać i zaprezentować to, czym jest. Jako taka stanowi model dzieła sztuki, którego przeznaczeniem nie jest percepcja przez zewnętrzny podmiot, lecz zagarniająca podmiot autoprezentacja dzieła. W zabawie jesteśmy jednocześnie podmiotem sprawczym i przedmiotem działania, tzn. – wg Helmutha Plessnera – podmiotem ekscentrycznym. Donald Woods Winnicott zalicza zabawę do tzw. zjawisk przejściowych. Zakłada, że zabawa przeprowadza podmiot od świata wewnętrznego do zewnętrznego, dostarczając w ten sposób wzoru prawidłowej relacji ze światem. W ujęciu Victora Turnera i Richarda Schechnera zabawa stanowi czynność liminalną (łac. limen – próg) i liminoidalną – „progopodobną”.

W koncepcji Jeana Duvignauda zabawa wyznacza pole alternatywnych rozwiązań w stosunku do zastanego porządku społecznego. Giorgio Agamben, uznający zabawę za przeciwieństwo religijnego rytuału, kładzie nacisk na jej profanacyjny charakter. Wymóg pełnego zaangażowania łączy zabawę z rytuałem, ale połowiczność zachodzącej w niej przemiany – z teatrem.

Zabawa stała się modelem dla adresowanych do dzieci i dorosłych poszukiwań teatralnych Jana Dormana oraz dla eksponujących na scenie ludyczny żywioł języka gier słownych Krystyny Miłobędzkiej. Ciąg odniesień do żywiołu zabawy przenika twórczość Mirona Białoszewskiego, Jerzego Grotowskiego, Tadeusza Kantora.

Bibliografia

• Agamben, Giorgio: Profanacje, przeł. Mateusz Kwaterko, Warszawa 2006;
• Benveniste, Émile: Le jeu comme structure, Paris 1947;
• Caillois, Roger: Gry i ludzie, przeł. Anna Tatarkiewicz, Maria Żurowska, Warszawa 1997;
• Combs, James E.: Świat zabaw. Narodziny nowego wieku ludycznego, przeł. Olga Kaczmarek, Warszawa 2011;
• Duvignaud, Jean: Le jeu du jeu, Paris 1980;
• Gadamer, Hans-Georg: Prawda i metoda. Zarys hermeneutyki filozoficznej, przeł. Bogdan Baran, Kraków 1993;
• Huizinga, Johan: Homo ludens. Zabawa jako źródło kultury, przeł. Maria Kurecka, Witold Wirpsza, wyd. 2, Warszawa 1985;
• Lévi-Strauss, Claude: Mit i zapomnienie, [w:] tenże: Spojrzenie z oddali, przeł. Wincenty Grajewski i in., Warszawa 1993;
• Plessner, Helmuth: Śmiech i płacz. Badania nad granicami ludzkiego zachowania, przeł. i oprac. Agata Zwolińska, Zbigniew Nerczuk, Kęty 2004;
• Rozik, Eli: Korzenie teatru, przeł. Michał Lachman, Warszawa 2011;
• Schechner, Richard: Przyszłość rytuału, przeł. Tomasz Kubikowski, Warszawa 2000;
• Tomaszewska, Ewa: Jan Dorman własną drogą, Katowice 2012;
• Turner, Victor: Body, Brain, and Culture, „Zygon” 1983 nr 18;
• Winnicott, Donald Woods: Zabawa a rzeczywistość, przeł. Anna Czownicka, Gdańsk 2011.