Hasła

Proces nadawania teatrom w Polsce statusu przedsiębiorstw państwowych rozpoczęty po zakończeniu II wojny światowej.

Jako pierwszy upaństwowiono Teatr Polski w Warszawie (13 października 1945), w ciągu następnych dwóch lat cztery kolejne sceny: w 1946 – Teatr Polski w Poznaniu i Teatr Śląski im. Stanisława Wyspiańskiego w Katowicach, a w 1947 – Teatr Dolnośląski we Wrocławiu oraz Teatr Wojska Polskiego w Łodzi. Jak stanowiły zarządzenia ministra kultury i sztuki, teatrom tym nadano status tymczasowy, „do chwili uregulowania sprawy w drodze prawem przepisanej”, co oznaczało, że co prawda dyrektora „powołuje i zwalnia” minister, ale wewnętrzną organizację instytucji pozostawiono w gestii dyrekcji. Upaństwowione teatry otrzymywały dotacje z budżetu państwa, pokrywające całkowite koszty ich utrzymania. Pozostałe teatry, miejskie i prywatne, podlegały kontroli ministerstwa, a po uznaniu ich przez Departament Teatru w 1947 za zawodowe, miały prawo do subwencji państwowej.

Kolejnym krokiem do poszerzania nadzoru Ministerstwa Kultury i Sztuki nad teatrami było podporządkowanie ministerstwu spraw repertuarowych. W grudniu 1946 Departament Teatru ustanowił zasadę grania przez wszystkie teatry od 3 do 5 sztuk polskich w sezonie oraz nakazał utworzenie stanowiska kierownika literackiego w każdym teatrze. W tej sprawie w lutym 1947 przygotowano okólnik (opublikowany w sierpniu 1947) zawierający szczegółowe wytyczne, m.in. zasadę, iż kierownik literacki „wchodzi w skład dyrekcji teatru”, musi być zatwierdzony przez Departament Teatru, a w trakcie sezonu bez jego zgody dyrektor teatru „nie może zgłaszać do Ministerstwa Kultury i Sztuki zmian w planie repertuarowym”. Kierownik literacki miał także sprawować nadzór nad ideologią i formą wystawianej sztuki. W czerwcu 1947 Departament Teatru powołał w teatrach państwowych Komisje Programowe opiniujące repertuar. Posunięcie to zmierzało do ujednolicenia wewnętrznej struktury tych instytucji. Rozpoczęto też procedury przekształcania scen miejskich w państwowe, powołując najpierw – jak było to w przypadku Opery Poznańskiej – Państwowy Komitet Opery Poznańskiej, który wyłaniał Radę Artystyczną, a jej przewodniczący określany był mianem dyrektora Opery.

Wreszcie od 1 stycznia 1949 teatrom nadano status przedsiębiorstw państwowych z obowiązkiem prowadzenia gospodarki planowej, zgodnie z dekretem Rady Ministrów z 3 stycznia 1947, ale wedle zasad zalecanych w kolejnych latach przez Departament Teatru. Wszystkie działające na terenie Rzeczpospolitej Polskiej teatry podlegały Ministerstwu Kultury i Sztuki, ich wewnętrzna organizacja i sposób zarządzania zostały ujednolicone. Z przyczyn technicznych reformowane teatry podzielono na trzy grupy, wedle dat zarządzeń MKiS w tej sprawie wydanych w 1949: 1 stycznia, 31 sierpnia i 1 grudnia. Organem nadrzędnym, koordynującym wszelką działalność teatrów, ustanowiono – wedle Zarządzenia MKiS z 8 stycznia 1949 (z mocą obowiązującą od 1 września 1949) – Generalną Dyrekcję Teatrów, Oper i Filharmonii, której dyrektorem naczelnym został Piotr Borowy, a zastępcą do spraw teatralnych i dyrektorem Działu Teatralnego – Edward Csató. Do zadań GDTOiF należało „koordynowanie i kontrolowanie pracy teatrów, oper, filharmonii, orkiestr, cyrków i lunaparków oraz artystycznych imprez objazdowych i dorywczych”. Na teatry nałożono obowiązek składania w GDTOiF sprawozdań (finansowych i artystycznych), kalendarzy prób, premier etc., zatwierdzania wszystkich wydatków – od kosztu premier po remonty. Sprawy repertuaru, publikacji, gaż, przydziału mieszkań zatwierdzane były dodatkowo w Komitecie Rady Ministrów i Wydziale KC PZPR [Kronika teatru polskiego. 1944–1989 [mps w Instytucie Sztuki PAN]. Równocześnie – z dniem 1 września 1949 – nastąpiły zmiany na stanowiskach dyrektorów teatrów.

W sumie w 1949 roku powstało 41 przedsiębiorstw teatralnych, w tym 36 dramatycznych, niektóre z nich łączyły kilka poprzednio samodzielnie istniejących scen (np. w Krakowie czy we Wrocławiu). W latach następnych modyfikowano oraz uzupełniano tę sieć.

Po 1950 nowe sceny, powstające najczęściej z inicjatywy społecznej, funkcjonowały na podstawie ustawy o stowarzyszeniach. Otrzymywały one jednak subwencję z MKiS. Niektóre z nich przyjęły z czasem strukturę przedsiębiorstw państwowych, np. teatry w Zielonej Górze czy Koszalinie. W 1955 w Nowej Hucie stowarzyszeniowy Teatr „Nurt” przyłączono do nowo powołanego Państwowego Teatru Ludowego jako tzw. małą scenę.

Łączenie lub dzielenie scen stanowiło stały element modyfikacji sieci teatralnej w PRL-u. Niekiedy „wędrujące” były też nazwy, np. w latach czterdziestych nazwę Państwowe Teatry Dolnośląskie nosiły teatry wrocławskie, a w latach pięćdziesiątych teatr w Jeleniej Górze, dysponujący od 1956 sceną filialną w Wałbrzychu.

W połowie lat pięćdziesiątych XX w. rozpoczęto demontaż niektórych przedsiębiorstw, zwłaszcza tych, które miały sceny w miastach od siebie nieodległych. Na przykład w sezonie 1948/1949 powstało Śląskie Zjednoczenie Teatralne (Państwowe Teatry Śląsko-Dąbrowskie), obejmujące Teatr Miejski w Katowicach, Teatr Ziemi Opolskiej w Opolu (na jeden sezon) i Teatr Zagłębia w Sosnowcu. Przestało ono istnieć w 1955, kiedy usamodzielniono teatr w Sosnowcu, a Teatr Śląski w Katowicach wrócił do starej nazwy. Z kolei w 1954 z krakowskich Państwowych Teatrów Dramatycznych wyodrębniono Stary Teatr, od razu łącząc go z Teatrem Poezji (dawnym Rapsodycznym) jako drugą sceną, a Teatr im. Juliusza Słowackiego znów odzyskał dawną nazwę. Do początku lat sześćdziesiątych XX w. jedno przedsiębiorstwo stanowiły teatry w Bydgoszczy i Toruniu, rozłączono je w 1961, a Państwowy Teatr im. Stefana Żeromskiego z siedzibą w Kielcach i Radomiu rozdzielono dopiero w roku 1976.

Od 1954 Ministerstwo Kultury i Sztuki konsultowało z teatrami oraz Zarządem Głównym SPATiF-ZASP sprawę decentralizacji teatrów i częściowego przekazywania ich pod nadzór władz lokalnych. Jak podaje Mały słownik teatru polskiego (1944–1964) proces ten miał cztery fazy: 1) w 1955 ograniczenie uprawnień Centralnego Zarządu Teatrów; 2) w 1956 przekazanie radom narodowym 14 teatrów subwencjonowanych; 3) w 1957 – utworzenie 10 przedsiębiorstw państwowych (estradowych); 4) w 1958 – powołanie 57 przedsiębiorstw państwowych (w tym 39 teatrów dramatycznych), przy czym nowo powstające teatry w 1957, a właściwie – reaktywowane (jak Teatr Rapsodyczny w Krakowie) bądź zmieniające przynależność resortową (jak Teatr Domu Wojska Polskiego, podległy MON) od razu przechodziły pod nadzór rad narodowych. Sama procedura przejmowania była dwustopniowa, wcześniej – przekazywano sceny „pod względem organizacyjnym” (np. teatry dramatyczne w Łodzi od 1 października 1958), a później – „pod względem finansowym”, co wiązało się z tzw. rokiem obrachunkowym (od 1 stycznia 1959).

Wszystkie teatry, niezależnie od podległości, zachowały niezmienioną strukturę wewnętrzną i podporządkowanie MKiS w sprawach programowych. Uzależnienie to zniesiono w 1990.

Kolejna organizacyjna reforma teatrów polskich, którą przeprowadzono po 1990, sprawiła, iż sceny podzielono na miejskie i wojewódzkie, a w gestii MKiS zostawiono tylko pięć scen, określanych mianem „narodowych instytucji kultury”.

Bibliografia

• Fik, Marta: Trzydzieści pięć sezonów. Teatry dramatyczne w Polsce w latach 1944–1979, Warszawa 1981;
• Mały słownik teatru polskiego 1944–1964, oprac. Małgorzata Kakiet, Stanisław Marczak-Oborski, Zbigniew Raszewski, Jan Siekiera, Jerzy Sokołowski, Andrzej Wysiński, „Pamiętnik Teatralny” 1965, z. 3–4.